Ο Άγιος Αντώνιος είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Μιραμπέλλου.Βρίσκεται σε απόσταση 27 χμ. βορειοδυτικά του Αγίου Νικολάου και σε υψόμ. 250 περίπου μ. Οι 200 περίπου κάτοικοι του ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.
Στην κοινότητα του Αγίου Αντωνίου υπάγονται και οι κοντινοί οικισμοί Κουνάλι, Τσαμπί, Φραθιάς, Ανώγεια και Αμυγδαλόλακκος.
Το χωριό πήρε τ’ όνομά του από την ομώνυμη εκκλησία του Αγίου Αντωνίου που συναντάμε εδώ. Η σημερινή εκκλησία λέγεται ότι έχει κτιστεί στα ερείπια μιας παλιάς, που κάποτε έκτισε ένας βοσκός κάτοικος της περιοχής. Η παλιά εκείνη εκκλησία είχε το ίδιο όνομα με τη σημερινή.
Σήμερα μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Άγιος Αντώνιος ιδρύθηκε τον καιρό της Τουρκοκρατίας ή κατά το τέλος της Ενετοκρατίας. Στο συμπέρασμα αυτό μας οδηγούν τα πολλά τούρκικα τοπωνύμια της περιοχής, καθώς και η πολύ παλιά εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη θέση Βούτες.
Σύμφωνα με ντόπιες μαρτυρίες, πολλοί κάτοικοι της περιοχής πήραν μέρος στη δραματική άλωση του σπηλαίου της Μιλάτου.
Παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Ζερβάκηδες, οι Πιτικάκηδες, οι Καμαράκηδες, οι Αστρουλάκηδες, οι Ξυλλιγάρδοι, οι Σκοτινάκηδες, οι Μαμολίληδες, οι Παπαμιτσάκηδες και οι Χανιωτάκηδες.
Στη γύρω περιοχή συναντάμε δυο σπήλαια που η ντόπια λαϊκή παράδοση έχει συνδέσει με θρύλους, παραδόσεις και φαντάσματα. Στη θέση Ορνιάς και στην όχθη ενός χειμάρρου βρίσκεται ένα μικρό σπήλαιο, που η λαϊκή παράδοση λέει ότι φάντασε, γιατί εδώ ακούγονταν φαντάσματα να χαλκεύουν. Ακόμα στην τοποθεσία Βαθύ ρυάκι, που τρέχει νερό υπάρχει ένα μεγάλο σπήλαιο που ονομάζεται Δίθυρα. Λέγεται, ότι εδώ έβλεπαν ανθρώπους να κάνουν θυσίες. Επίσης δίπλα από μια δροσερή πηγή στην τοποθεσία Χοχλακιά υπάρχει σήμερα μια μεγάλη πέτρα, που οι γεροντότεροι λένε ότι τη χρησιμοποιούσαν κάποτε για θυσιαστήριο.
Ο επισκέπτης μπορεί ακόμα εδώ να επισκεφθεί δυο παλιές και ενδιαφέρουσες εκκλησίες. Είναι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου και η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη θέση Βούτες. Στον Άγιο Γεώργιο θα βρούμε μερικές μισοκαταστρεμμένες τοιχογραφίες. Υπάρχουν ακόμα εδώ ερείπια κελιών, που δείχνουν ότι παλιά ο Άι Γιώργης ήταν μοναστήρι.
Ο παπα-Ιωάννης Ζερβάκης από τον Άγιο Αντώνιο διηγείται για τον Άι Γιώργη (περιοδ. Αμάλθεια, τεύχος 11, σελ. 74). “Την εποχή τω Τουρκώ, ο Άι Γιώργης τσι Βούτες ήτανε μετόχι των Ξηρών Ξύλων κι είχανε βάλει οι καλογέροι συμμισατόρους (δουλευ-τάδες της γης) και τουτοινιά αφήνανε τα βούγια ντως ορνικά (ελεύθερα) προς το γιαλό γιατί δεν είχανε δεντρά να κάμουνε ζημιές.
” Εκατεβήκανε λοιπόν μια βολά καϊκτσήδες, επήρανε δυο ακλιές (αγελάδες), τσι βάλουνε στο καϊκι ντους, κι ανοίξουνε προς τη θάλασσα… Τσ’ είδανε οι βουκόλοι πως επήρανε τα βούγια ντως και πήγανε στο καλόγερο τσ’ εκκλησιάς και τούπανε: “ετσέ και ετσέ» (έτσι κι έτσι).
” Ο καλόγερος επήρε την εικόνα τ’ Άι Γιώργη και την επήγε στην Βάρδια. Εκειά την ήθαλε και θώριε τη θάλασσα και του ‘πε:
– “Δε τσι κλέφτες απού πάνε τα βούγια μας. Ανέ δε τσιο γιαϊρης (γυρίσεις πίσω) οπίσω, δα σ’ αφήσω εκειά να λιάζεσαι όλη μέρα”.
” Το καϊκι τοτεσάς (εκείνη την ώρα), μήτε ομπρός, μήτε πέρα, μήτε πώδε, μόνο οπίσω επήγαινε. Ντελόγο (αμέσως) εκαταλάβανε οι κλέφτες πως ”τα βούγια είναι τ’ Αγίου και δε μας αφήνει να φύγωμε”. Και τα γιαριέρνουνε στο γυρογιάλι και τ” αφήσανε στη βοσκή ντως. Κι ύστερα εφύγανε αμέσως…»
Στον Άγιο Αντώνιο θα βρούμε κι άλλες γραφικές εκκλησίες και ξωκλήσια νεότερων χρόνων.
Στο χωριό παλιότερα λειτουργούσε το μοναδικό σχολείο της περιοχής που σήμερα έχει μεταφερθεί στο συνοικισμό Κουνάλι.Σήμερα οι επισκέπτες μπορούν να έχουν εδώ μια άνετη διαμονή στον κοινοτικό ξενώνα.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.