Βυζάρι ή Βιζάρι Αμαρίου

Το Βυζάρι είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Αμαρίου. Βρίσκεται στο κέντρο της επαρχίας, 42 χμ. νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου. Αποτελεί κοινότητα με 202 κατοίκους και βρίσκεται σε υψόμ. 360 μ. Κύριο προϊόν της περιοχής είναι το λάδι και οε μικρότερες ποσότητες τα σιτηρά, το κρασί και τα κτηνοτροφικά.

Η ονομασία του χωριού, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι, προήλθε από το «βυζί του Άρεως». Η λέξη βυζί δικαιολογείται από το γεγονός ότι το Βυζάρι ήταν το κέντρο της επαρχίας και η λέξη Άρεως από το γεγονός ότι οι Βυζαρινοί ήταν πολεμιστές. Άλλοι όμως υποστηρίζουν ότι η λέξη Βυζάρι παράγεται από τη λατινική λέξη νϊβυπ), που σημαίνει ωραία θέα.

Φαίνεται ότι κατά τη Β’ βυζαντινή περίοδο το χωριό ήταν φέουδο της οικογένειας των Βλαστών. Επί Ενετοκρατίας αναφέρεται από τον «Καστροψύλακα» με 130 κατοίκους. Τότε πρέπει να ήταν σπουδαίο χωριό, όπως δείχνουν στην πρόσοψη του μεγάρου και το ηλιακό ρολόι στην πρόσοψη του μεγάρου, όπου σημειώνονται με λατινικά στοιχεία οι ώρες.

Από όστρακα ρωμαϊκών χρόνων που βρέθηκαν στα νότια του χωριού, συμπεραίνεται ότι στην περιοχή υπήρξε σπουδαίος οικισμός στην αρχαιότητα.

Το χωριό Φουρφουράς λένε ότι οφείλει την ίδρυση του στους Βυζαρινούς βοσκούς που ανέβαιναν στον Ψηλορείτη. Η απόσταση από “κει μέχρι το Βυζάρι ήταν μεγάλη, γι” αυτό αναγκάζονταν να κάνουν μια στάση ενδιάμεσα. Έτσι σ’ ένα συγκεκριμένο μέρος έφτιαχναν καλύβες και σιγά σιγά δημιουργήθηκε ο Φουρφουράς.

Στις παλιότερες οικογένειες του χωριού ανήκουν οι Βλαστοί, οι Φρανκάκηδες, οι Παντελάκηδες, οι Σιλιγάρδοι, οι Βυδάκηδες και οι Σταυρουλάκηδες που ήρθαν από τη Σύρο.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας στο Βυζάρι δεν κατοίκησαν ποτέ Τούρκοι, γιατί σύμφωνα με την παράδοση πίστευαν ότι θα τους έδερνε τη νύχτα ο Άγιος Νικόλαος μ’ ένα μαστίγιο (κριμπάτσι).

Παρ’ όλα αυτά όμως και οι κάτοικοι του Βυζαρίου γνώρισαν τη βαρβαρότητα των γενίτσαρων, εξαιτίας ενός περιστατικού, το οποίο περιγράφει ο Γ. Ανδρεδάκης στο βιβλίο του «Ιστορικά σημειώματα» και έχει ως εξής: «Οι γενίτσαροι σκότωσαν τον Τζίτζεβρο, κάτοικο του χωριού και μετά πήγαν στο σπίτι για να πάρουν τη γυναίκα του, η οποία όμως μόλις τους αντιλήφτηκε, αφού έκλεισε την πόρτα του σπιτιού, άρχισε να πυροβολεί και τραυμάτισε δυο απ’ αυτούς. Οι γενίτσαροι εξοργίστηκαν πολύ και μια μέρα για εκδίκηση έβαλαν φωτιά στο σπίτι της και την έκαψαν με τα δυο της παιδιά».

Στη Γερμανική Κατοχή, οι Γερμανοί είχαν φυλάκιο στο χωριό και υποχρέωναν τους κατοίκους του σε αγγαρείες. Τον Κωνσταντίνο Βιδάκη, που δεν πειθάρχησε στις εντολές τους, τον σκότωσαν. Όμως και οι υπόλοιποι κάτοικοι, ο καθένας με τον τρόπο του, πήραν μέρος στην αντίσταση κατά των Γερμανών.

Το Βυζάρι πριν τη Γερμανική Κατοχή βρισκόταν σε ακμή. Το 1929 ήταν έδρα πέντε γιατρών που εξασκούσαν το επάγγελμα του φαρμακοποιού, στα τρία φαρμακεία που υπήρχαν. Δυστυχώς όμως σήμερα το χωριό βρίσκεται σε παρακμή και κατοικείται μόνο από ηλικιωμένους.

Στη θέση Ελληνικά οι ανασκαφές έφεραν στο φως μια παλαιοχριστιανική τρίκλι-τη βασιλική που είχε διατελέσει καθεδρικός ναός της επισκοπής Συβρίτου. Η εκκλησία χρονολογείται μεταξύ 7ου και 9ου αιώνα και η παράδοση αναφέρει ότι ήταν αφιερωμένη στην Παναγία, στον Άγιο Βλάσιο και στον Άγιο Θεόδωρο (βλ. τόμο 15), όμως καταστράφηκε από τους Άραβες το 824.

Παλιά επίσης είναι και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου που έχει τοιχογραφίες. Εκεί λέγεται ότι ήταν το παλιότερο νεκροταφείο της επαρχίας.

Ακόμη στο Βυζάρι βρίσκεται ο καθεδρικός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου και το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία που είναι και αυτές παλιές εκκλησίες.

Από το Βυζάρι κατάγονται δύο ξεχωριστές προσωπικότητες, που η καθεμιά έδρασε σε διαφορετικό χρόνο και τόπο.

Η πρώτη είναι ο οπλαρχηγός Ανυφαντής ο Βυζαριανός που, αφού ανδραγάθησε πολεμώντας στο πλευρό του Ναπολέοντα στην εκστρατεία της Αιγύπτου, γύρισε στο Βυζάρι και οργάνωσε αρματολικό σώμα για να πολεμήσει τους Αμπαδιώτες (Τούρκοι κάτοικοι χωριών της Κρήτης, ιδιαίτερα αιμοχαρείς). Μετά από πολλές συμπλοκές οι Τούρκοι κατάφεραν να τον πολιορκήσουν στην εκκλησία του χωριού Εισόδια της Θεοτόκου και να τον σκοτώσουν. Λέγεται μάλιστα ότι του πήραν την καρδιά για να είναι σίγουροι ότι πέθανε (βλ. τόμους βιβλιογραφιών).

Η δεύτερη προσωπικότητα είναι ο Εμμανουήλ Λέων. Καούνης, μέλος της ιστορικής εθνολογικής εταιρείας της Ελλάδας και της φιλοτελικής εταιρείας. Γεννήθηκε το 1872 και πέθανε το 1944. Ήταν πλούσιος έμπορος. Το 1896 ενώ ζούσε στην Αθήνα, κατέβηκε στην Κρήτη για να πολεμήσει. Το 1905 έγινε ενεργό μέλος του κινήματος του Θερίσου και ήταν ένας από τους οργανωτές του συλλαλητηρίου της Μονής Ασωμάτων.

Αργότερα με δικά του έξοδα έκανε αρχαιολογικές ανασκαφές και έφερε στο φως αξιόλογα ευρήματα, από τα οποία τα περισσότερα ήταν νομίσματα. Όλα τα ευρήματα τα παρέδωσε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, όπου βρίσκονται και σήμερα.

*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.