Η Βουλγάρω είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κισάμου. Βρίσκεται στην όμορφη κοιλάδα των Τοπολίων, που διασχίζουν τα ποτάμια Τυφλός κι Ανήλιος. Η Κοινότητα Βουλγάρω έχει υψόμετρο 150 μέτρα. Σύμφωνα με την απογραφή του 1981 οι κάτοικοι είναι 584. Οι οικισμοί της Κοινότητας είναι: Τα Δερμιτζιανά 54 κάτοικοι και υψόμετρο 120 μέτρα, όπου έγινε γεώτρηση, η οηοία αρδεύει και υδρεύει την περιοχή. Τα Χουδαλιανά με 36 κατοίκους, το Μουρί με 123 κατοίκους και υψόμετρο 175 μέτρα και τα Πατζιανά με 49 κατοίκους.
Στον οικισμό Πατζιανά κοντά σε μία βρύση περιβαλλόμενη από πλατάνια υπάρχει ναός ερειπωμένος του δωδέκατου αιώνα με μαρμάρινες κολώνες, τον οποίο αναστηλώνει η Αρχαιολογική υπηρεσία και ήταν αφιερωμένος στο Θεό Πάντζιο. Ο ναός αυτός είναι της Αγίας Βαρθάρας.
Στην κοινότητα λειτουργούσαν παλαιότερα έξι ελαιοτριβεία. Σήμερα λειτουργούν δύο σύγχρονα εργοστάσια και ένα ιδιωτικό οινοποιείο.
Η εκτέλεση από τους Γερμανούς έγινε στις 29 και 30 Αυγούστου του 1944. Στα Δερμιτζιανά σκοτώθηκαν τρία άτομα σε μπλόκο. Ο Δημήτρης Χουδαλάκης από τα Δερμιτζιανά, ο Στέφανος Παλιαναγνωστάκης από την Ποταμίδα και ο Μανώλης Μαζωκοπάκης από την Ποταμίδα. Το 1943, οι Ταγματασφαλίτες σκότωσαν τον Εύελπη Μανώλη Πιμπλή στον οικισμό Καμάρα του χωριού, απ’ όπου καταγόταν η μητέρα του. Ο Πιμπλής έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οργάνωση αντίστασης κατά των Γερμανών μαζί με άλλους αντιστασιακούς που ήταν οργανωμένοι στο ΕΛΑΣ.
Τα σπουδαιότερα προϊόντα του χωριού είναι τα κτηνοτροφικά, το ελαιόλαδο, τα σταφύλια, το κρασί και τα εσπεριδοειδή. Σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε πέρασε από το χωριό ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Νικηφόρος Φωκάς μαζί με τα στρατεύματά του και άφησε δυο Βούλγαρους μοναχούς. Απ’ αυτούς πήρε το χωριό το’ σημερινό του όνομα. Μια άλλη, όμως, παράδοση λέει ότι το χωριό ονομάστηκε Βουλγάρω, γιατί έμενε κάποτε στην περιοχή ένα βασιλόπουλο του Βυζαντίου που λεγόταν Βούλγαρης.
Η περιοχή είναι φανερό ότι κατοικούνταν από τη μινωική εποχή, συμπέρασμα που βγαίνει από την ανακάλυψη αρχαίων αντικειμένων σε κτήματα της περιοχής, όπως πιθάρια, λυχνάρια κλπ.
Τον καιρό της Τουρκοκρατίας, στην περιοχή έγιναν μεγάλες σφαγές μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων και συγκεκριμένα στις τοποθεσίες Παπουτσιανά και Κορυφή. Το χωριό Βουλγάρω την εποχή της Τουρκοκρατίας είχε αναδείξει το μεγάλο Οπλαρχηγό Χριστόφορο Σκουλούδη με δικό τ ο υ στρατό (μπαϊράκι).
Παλαιότερο κέντρο της περιοχής ήταν η Καμάρα. Τώρα είναι οικισμός ακατοίκητος. Στην Καμάρα, σώζονται σήμερα κτίσματα που μαρτυρούν την ύπαρξη βυρσοδεψείου και μύλου. Σώζεται ακόμη και μία γέφυρα στον Τυφλό ποταμό, που όπως λέγεται είναι Ενετικά. Στον οικισμό Μάκρωνα σώζονται Τούρκικα λουτρά με θόλους, καθώς επίσης και το σπίτι του Γιώργη Μπαθιά, το οποίο είναι θολωτό με περισσότερες από επτά καμάρες.
Στα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής, οι κάτοικοι πλήρωσαν ακριβά την ηρωική τους αντίσταση και η περιοχή έχει ποτιστεί με το αίμα τους. Στο φαράγγι του Βουλγάρω, που βρίσκεται έξω από το χωριό, οι Γερμανοί εκτέλεσαν 77 άτομα, τον Αύγουστο του 1944.
Την κοιλάδα των Τοπολίων, όπου βρίσκεται η Βουλγάρω, διασχίζουν δυο ποτάμια, ο Τυφλός και ο Ανήλιος, που συναντιούνται στο φαράγγι, στο σημείο που βρίσκεται ο Άγιος Γεώργιος Μάκρωνα.
Ο Τυφλός είναι μεγάλο ποτάμι και μάλιστα ένας από τους οχτώ μεγάλους ποταμούς ολόκληρης της Κρήτης. Παρετυμολογώντας τ’ όνομά του οι κάτοικοι λένε ότι όταν ξεχειλίσει, παίρνει στο πέρασμά του ότι βρει, χωρίς να βλέπει. Αντίθετα, ο Ανήλιος είναι μικρός, και όπως χαρακτηριστικά λένε οι ντόπιοι, όταν τον δει ο ήλιος στερεύει.
Ο Ανήλιος περνάει μέσα από το φαράγγι όπου εκτελέστηκαν οι 77 πατριώτες από τους Γερμανούς. Στην κοινότητα Βουλγάρω υπάγονται οι συνοικισμοί Καστρινιανά, Ξηριανά, Βογιατζιανά, Πάνω Χωριό, Πατεριανά, Δερμιτζιανά, Χουδαλιανά, Μάκρωνας. Κατωχώρι, Νησί και Μουρί. Σήμερα, οι κάτοικοι της κοινότητας είναι Κρητικοί κι έχουν έρθει εδώ από τις γύρω περιοχές και συγκεκριμένα από τις επαρχίες Σελίνου, Κισάμου και Σφακίων. Οι παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Ψαράκηδες, Αθανασάκηδες, Χουδαλάκηδες, Μαρτσάκηδες, Σκουλούδηδες, Φαντάκηδες, Παπουτσάκηδες, Φανουριάκηδες, Βρουβάκηδες και οι Κορναράκηδες, που λέγεται ότι είναι απόγονοι του ποιητή Βιτσέντζου Κορνάρου.
Η κοινότητα έχει δυο εκκλησιαστικές ενορίες, την παλιά που βρίσκεται στο Μουρί και την καινούρια στο Βουλγάρω. Στο χωριό Βουλγάρω βρίσκεται η Μητρόπολη της κοινότητας και είναι η παλιά εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα. Επίσης, η καινούρια εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου, η ανοικοδομημένη του Αγίου Κωνσταντίνου, η επίσης ανοικοδομημένη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Σύμφωνα με μαρτυρίες των κατοίκων, η εκκλησία αυτή ανοικοδομήθηκε από τον ιερέα Βασίλειο Μπλαβάκη το 1932. Στην εκκλησία αυτήν του Αγίου Ιωάννη, διακρίνουμε μια ημερομηνία σκαλιστή σε πέτρα, ΑΦΟΘ (1579), που πιστεύεται ότι είναι η ημερομηνία που κτίστηκε η εκκλησία. Την ίδια ακριβώς ημερομηνία βρίσκουμε και στην εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, που βρίσκεται στην τοποθεσία Παπουτσιανά. Πολλοί πιστεύουν ότι τις δυο εκκλησίες τις έκτισε η βυζαντινή οικογένεια των Γαθαλάδων, που σύμφωνα με μαρτυρίες είχε εγκατασταθεί στην περιοχή ύστερα από την οικογένεια Βούλγαρη.
Άλλες παλιές εκκλησίες του χωριού είναι ο Άγιος Γεώργιος, τα Εισόδια της Θεοτόκου, που την έκαψαν οι Τούρκοι και τη χρησιμοποιούσαν για αχυρώνα, ο Άγιος Αντώνιος, παλιό μικρό εκκλησάκι, που τώρα ξανακτίστηκε, ο Άγιος Αθανάσιος και η εκκλησία του Χριστού, που γιορτάζει την επομένη των Χριστουγέννων. Επίσης, στην περιοχή υπάρχουν δυο ακόμα παλιές εκκλησίες, που παλιότερα ήταν μοναστήρια και τώρα είναι ανοικοδομημένες, η εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής και η εκκλησία του Αγίου Μάμα.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.kritipoliskaihoria.gr