Οικισμός της κοινότητας Λάκκων της επαρχίας Κυδωνίας. Η βόρεια πλευρά του Ομαλού ο λεγόμενος Λακκιώτικος Γύρος, ανήκει στους Λάκκους, η δε νοτιοδυτική πλευρά, ο Σελινιώτικος Γύρος, στο χωριό Αγία Ειρήνη. Ένα τραγούδι λέει:
«Πού θε να βγει στoν Oμαλό να ‘ν’ αναγυρισμένος (πολυπλάνnτος)
Λακκιώτ’ ας κάμει σύντεκνο και Σφακιανό κουμπάρο,
κι Αγιορnνιώτ’ αδερφοχτό, Πανωχωρίτη φίλo.
Τότες να βγει στον Oμαλό, να ‘ν’ αναγυρισμένος…»
Ο Δέφνερ πιστεύει πως ο Ομαλός ήταν λίμνη, γιατί οι ενετικοί χάρτες την αναφέρουν ως lago. Ο Σπανάκης υποστηρίζει ότι η άποψη ότι πρόκειται για λίμνη οφείλεται στο γεγονός ότι είχαν λιμνάσει στην περιοχή νερά από δυνατές βροχές.
Ο Srratt παρομοιάζει τον οικισμό με πράσινη λίμνη, γιατί ήταν καταπράσινος όταν τον είδε.
Ο Ομαλός υπήρξε πάντοτε το καταφύγιο των Κρητικών στις δύσκολες επαναστατικές περιόδους, λόγω της μορφολογίας του εδάφους της περιοχής. Κατά την Επανάσταση του 1821-30 οι Τούρκοι δεν κατόρθωσαν ποτέ να βγουν στον Ομαλό.
Το 1864 συγκεντρώθηκαν οι πρόκριτοι των Δυτικών επαρχιών και υπόγραψαν αναφορά στο σουλτάνο παραπονούμενοι για τα καταπιεστικά μέτρα του Χεκίμ Ισμαήλ Πασά. Η πρωτοβουλία της συγκέντρωσης ανήκει στο Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη, Το 1868 ο Ομέρ κατόρθωσε και κατέλαβε τον Ομαλό, αλλά δεν τον κράτησε για πολύ.
Στον Ομαλό βρίσκεται του Τζανή ο Σπήλιος. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ζούσε σ’ αυτόν ένας μεγαλόσωμος άνδρας, που είχε γίνει το φόβητρο των Τούρκων. Ο τότε Τούρκος αγάς τον κάλεσε για να μονομαχήσουν. Μόλις όμως τον είδε να κατεβαίνει, και όπως ήταν γιγαντόσωμος και ζωσμένος με τα όπλα του, τρόμαξε τόσο πολύ, που τόβαλε στα πόδια! Ο Τζαννο-Μάρκος, έτσι λεγόταν ο μεγαλόσωμος αυτός άνδρας, τον κυνήγησε, τον έπιασε και τον σκότωσε. Οι Τούρκοι θεώρησαν το γεγονός αυτό σαν μεγάλη τους προσβολή. Του έστησαν λοιπόν καρτέρι στο δρομάκι που διέρχεται από την είσοδο του σπηλαίου. Ο Τζαννο-Μάρκος βρέθηκε κυκλωμένος και όταν είδε την αριθμητική τους υπεροχή έτρεξε να καταφύγει στο σπήλαιο. Τον ακολούθησαν οι Τούρκοι, αλλά δεν μπόρεσαν να τον βρουν. Έκλεισαν τότε τη σπηλιά με πέτρες, με αποτέλεσμα να πεθάνει από την πείνα και τη δίψα.
Αργότερα οι Κρητικοί πήραν τα οστά του και τα έθαψαν. Από τότε η σπηλιά, που δεν είχε όνομα, πήρε την ονομασία του.
Η παράδοση αναφέρει ότι τα νερά της Αγιάς προέρχονται από τα βρόχινα νερά του Ομαλού, που μπαίνουν μέσα στη σπηλιά και εμφανίζονται στην Αγιά, όπου υπάρχει αφθονία πηγών. Για να επαληθεύσουν το γεγονός λέγεται ότι έριξαν κάποτε ένα δεμάτι άχυρα στην είσοδο της σπηλιάς, το οποίο βγήκε στις πηγές της Αγιάς.
Στην περιοχή του Ομαλού και στη θέση Ξυλόσκαλο υπάρχει μια σπηλιά η οποία ονομάζεται Δαιμονόσπηλιος ή Ξωντικόσπηλιος ή Σπήλαιο των Νυμφών.
Κάποιος θρύλος του χωριού αναφέρει ότι σ’ αυτή τη σπηλιά ζούσαν στα παλιά χρόνια Νύμφες, ή όπως τις αποκαλεί ο λαός Νεράϊδες. Οι νεράιδες αυτές με το μελωδικό τους τραγούδι σαγήνευαν τους περαστικούς και τους αιχμαλώτιζαν.
Κάποτε σαγήνευσαν ένα Λακκιώτη, που τον έλεγαν Δράκο. Ο Δράκος αφού παρέμεινε μερικές μέρες αιχμάλωτός τους στη σπηλιά, κατόρθωσε με πολύ κόπο και προσπάθεια να απελευθερωθεί και να φύγει.
Ακόμη και σήμερα μερικοί λένε ότι όταν φυσάει δυνατός αέρας από ορισμένη κατεύθυνση, ώρα και εποχή, ακούγεται ένα μελωδικό σύριγμα από τη σπηλιά. Μερικοί δίνουν την εξής εξήγηση στο φαινόμενο αυτό: Σε κάποιο σημείο η σπηλιά επικοινωνεί με την ατμόσφαιρα. Από αυτό το μέρος μπαίνει ο αέρας μέσα στη σπηλιά και όταν πάλλεται στα γύρω τοιχώματα δημιουργεί αυτόν τον ήχο. Οι παλιοί πίστευαν ότι τα φαντάσματα των νυμφών δημιουργούσαν τον απόηχο της μουσικής.
Άλλος θρύλος αναφέρει ότι στη σπηλιά κατοικούσαν Δαίμονες, γιατί η περιοχή εκεί ήταν άνυδρη και άβατη.
Απέναντι ακριβώς από τη σπηλιά είναι ο τεράστιος όγκος του βράχου του Γκίγκιλου, που είναι και ο τόπος διαμονής της κρητικής αίγαγρου. Οι βράχοι, που γλιστράνε, πέφτουν κάτω με ένα τρόπο που είναι ίδιος με την κίνηση των αγριμιών. Μερικοί, σύμφωνα με το θρύλο, πίστευαν ότι οι δαίμονες έριχναν τους βράχους κάτω!
Ένα περιστατικό που διηγούνται οι κάτοικοι του χωριού είναι το εξής: Κάποτε ο οπλαρχηγός Χατζή·- Μιχάλης Γιάνναρης φιλοξένησε στον πύργο του, στον Ομαλό, τον ύπατο αρμοστή της Κρήτης πρίγκιπα Γεώργιο, Μια μέρα βγήκαν να κάνουν ένα περίπατο. Περνώντας από ένα κοντινό χωράφι είδαν έναν ηλικιωμένο Λακκιώτη, ο οποίος ονομαζόταν Βελανοστυλιανός, να βγάζει πατάτες. Τον χαιρέτησαν και του είπαν:
«Γειά σου μπάρμπα, τι κάνεις;» «Βγάζω πατάτες», τους απάντησε και συνέχισε: «Έχω εκεί πιο πέρα στη χόβολη πατάτες κουκουλωμένες. Αν θέλετε πηγαίνετε να τις βγάλετε και να τις φάτε», Μετά απευθύνθηκε στον πρίγκιπα και του είπε: «Ποιοι; είσαι. Εκείνος απάντησε: «Είμαι ο πρίγκιπας;». Τότε ο Βελανοστυλιανός σήκωσε ψηλά το κεφάλι του και του είπε: «Με το καλό». Ο πρίγκιπας κοίταξε με περιέργεια τα πυκνά φρύδια του γέρου, που σχεδόν σκέπαζαν τα μάτια του και τον ρώτησε: «Γιατί μπάρμπα είναι μεγάλα τα φρύδια σου. «Για να μην βλέπω τα παράξενα του κόσμου», απάντησε εκείνος. Ανατολικά από το Ξυλόσκαλο είναι ο Λάκκος του Καλέργη. Στη βορειοανατολική πλευρά του Ομαλού είναι μια εκκλησία, καθώς το σπίτι και ο τάφος του Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη.
Ο Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης θεωρείται ως ο «Αχιλλέας» του 1866. Ήταν γενικός αρχηγός της Κυδωνίας κατά τις επαναστάσεις 1866, 1878, 1896.
Το Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη ύμνησε η κρητική λαϊκή μούσα με πολλά στιχουργήματα. Ένα από αυτά είναι και το παρακάτω:
«Πουλάκιν εκελάϊδnσε πάνω στ’ απίδοπούλί (μικρά αχλαδιά)
ακούσετε να σας-ε-πω περίφnμο τραγούδί.
Στον Κυρτωμάδο γίvnκε ένα καλό τζιμπούσι
κι αναγγελούν (κοροϊδεύουν) τo Μόσκοβn μικροί μεγάλοί Τούρκοι.
Το κάλεσμαε κάμανε από τn Χώρα μέσα
Στοv Κυρτωμάδο νάρθουνε να κάνουνε τn φέστα.
Aπ’ τα Χανιά πορίσανε (βγήκαν) είκοσι δυο αγάδες
μετα βιολιά πορίσανε και με τσ’ αναγαράδες
(είδος παλιού μουσικού ανατολίτικου οργάνου)
Όλα τα έξοδα ‘κάνε να φαίνεται αvτρειωμένος
εκείνος ο Μεμέτακας ο Ρωμnοτουκεμένος.
Στον καφενέ εκάτσανε κι έπαιζαν παιγvίδια (μουσικά όργανα)
Και λιγομάρα σούρχετο ΄που τάτιμα σεΐργια (θεάματα).
Ετραγουδούσαν κι έλεγαν άτιμες μαvτιάδες:
«τον Ρούσον ενικήσαμε θάστε πάντα ραγιάδες
Στον καφενέ σαν δυο Ρωμηοί πίνανε ναργιλέδες
και μασκαρά τσικάνανε μαζί με τσ’ εγλετζέδες (τα γλέvτια).
Και ο Χατζής των έλεγε «ψώματα να μη λέτε
γιατί θαν έρθει ένας καιρός Τούρκοι ολοί να κλαίτε»
Και δεύτερος των έλεγε «Τούρκοι να μn καυχάστε
γιατί θαν έρθει ένας καιρός στnν Αραπιά να πάτε».
ΣτnνKρήτn θα ρθει ο Βασιληάς να είναι βαφτισμένoς
θάναι γενναίος κι όμορφος θα-ν- είναι μυρωμένος».
Και τσι καρέκλες έπιασ ν στους Τούρκους κι εxτυπούσαν
τσι κεφαλές τους σπάσανε κρίσn δεν ερωτούσαν.
Eπήγε κι ο Μεμετ αγάς ογιά να συργιανίσει
και μια πατέ τoυ παίξανε (τονπατήσανε καταγής) και λώμπnς (μου φαίνεται πως)
θα ψωφήσει.
Μα ένας αράπnς φώναξε «όλoι μας να xωστoύμε
και δυο Ρωμηοί μανίσανε (θυμώσανε) και θα-ν-αφανιστoύμε».
Και δυοΡωμποίμανίσανε και νάχεν είναί δέκα (αν ήταν δέκα)
κανέναν δεν αφίνανε στoν Κυρτωμάδο μέσα.
Τον ένα λένε Μιχέλη, τον άλλο λεν Μιχάλη
κι είναι και παπαδόπουλο Χατζnς και παλικάρι.
Ο άλλoς είναι Σφακιανός από τον Αϊγιάννn,
κι έχει και κοvτοχωριανό τo δασκαλo τo Γιάννn.
XατζήΜιχάλnς Γιάνναρnς ήτανε τ’ όνομά τoυ
κι από τσι Λάκκους ήτονε n οικογένειά του.
Στον Ομαλό βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, που την έκτισαν οι Λακκιώτες. Πάνω από την πόρτα ο Δέφνερ διάβασε την επιγραφή:«Ηυχήθηκαν 17 Λακκιώται, ο σύντροφός των Χατζημιχάλης, αν σωθεί να κτίσουν την εκκλησία. Την έκτισαν ενθύμιση αφίνουν αιωνία με πόσον πόνον έθλιβεν ο απηνής ζυγός των. Εν Ομαλώ Κυδωνίας τη 16 Φεβρουαρίου 1862. Αφιέρωται. Αύτη η εκκλησία και τα παραρτήματα αυτής τω προστάτη μου Αγίω Παντελεήμονα, θανόντος δε μου περιέρχονται πάντα συμφώνως τη αυτογράφω διαθήκη μου εις την κυριότητα του. παρακειμένου ναού,διοικηθήσοντα δε υπό της κοινότητος της εν ή εγεννήθην γειτνιώσης κωμοπόλεως Λάκκων 1901. Χατζή Μιχάλης Γιάνναρης». Στον Άγιο Παντελεήμονα συγκεντρώνονταν κατά καιρούς οι επαναστατικές δυνάμεις για λήψη αποφάσεων. (Βλέπε Μ. Δέφνερ, Οδοιπορικές εντυπώσεις από την δυτικήν Κρήτην, Αθήναι 1918).
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.
Φώτο: https://www.cretanbeaches.com/el/%CE%BF%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CE%B5%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82/%CE%BF%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%AD%CE%B4%CE%B9%CE%BF-%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CE%BB%CE%BF%CF%8D-%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%BA%CE%AC-%CF%8C%CF%81%CE%B7