Μύρθιος Αγ.Βασιλείου

Ο Μύρθιος είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Αγ. Βασιλείου του νομού Ρεθύμνης που απέχει 36 χμ. από το Ρέθυμνο. Βρίσκεται σε υψόμ. 200 μ. στους νότιους πρόποδες του λόφου Κουρούπα και έχει 400 περίπου κατοίκους. Στην κοινότητα του Μύρθιου ανήκει ο οικισμός Δαμνόνι.

Σύμφωνα με την παράδοση η ονομασία του χωριού προέρχεται από τη λέξη μυρ-θιά. Κάποτε στο κέντρο του χωριού υπήρχε μια μεγάλη μυρτιά που σήμερα δεν υπάρχει.

Στο χωριό υπάρχει η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, η οποία κτίστηκε πριν το 961 γιατί ο Νικηφόρος Φωκάς βρήκε το χωριό κτισμένο, όταν άρχισε να σχεδιάζει την ανέγερση της εκκλησίας. Το χωριό εξάλλου αναφέρεται στον «Καστροφύλακα». Οι κάτοικοι του χωριού δεν είναι όλοι γνήσιοι Κρήτες. Πολλοί ήρθαν από την κυρίως Ελλάδα, σε αρκετά παλιούς χρόνους. Όμως υπάρχουν και άποικοι από τα Σφακιά και από άλλα μέρη της Κρήτης. Στο χωριό ήρθαν και κατοίκησαν και κουρσάροι. Παλιότερες οικογένειες είναι οι Ζαμπετάκηδες, Περιστεράκηδες, Τζαννηδάκηδες, Μπροκαλάκηδες και Φρυσούληδες. Στο χωριό ποτέ δεν κατοίκησαν Τούρκοι.

Αρχικά ο Μύρθιος ήταν κτισμένος κοντά στη θάλασσα. Όμως οι συχνές επιδρομές των πειρατών, κατά τη διάρκεια της ενετοκρατίας, ανάγκασαν τους κατοίκους να μεταφερθούν σε ψηλότερα σημεία του λόφου. Η αρχική ύπαρξη του χωριού κοντά στη θάλασσα, φανερώνεται από το παλιό υδραγωγείο που βρέθηκε εκεί.

Το λεκανοπέδιο που απλώνεται σ’ όλη αυτή την περιοχή ονομάζεται Παλιά (από το γιαλός).

Στη μινωική εποχή το χωριό λεγόταν Κάτω Σύβριτος. Σήμερα κοντά στο Μύρθιο, στην τοποθεσία Παλίγρεμοςή Γονατές υπάρχουν μερικά μικρά σπήλαια. Οι κάτοικοι τα χρησιμοποιούσαν σαν καταφύγια κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής για να προστατευθούν από τους βομβαρδισμούς.

Στο χωριό συμβαίνει και ένα παράξενο φαινόμενο. Όταν έχει πανσέληνο, κυρίως από τις αρχές Σεπτέμβρη μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου, το φεγγάρι μόλις βγαίνει από την ανατολή χτυπάει σ’ ένα βράχο και καθρεφτίζεται μέσα σ’ όλη τη θάλασσα. Ειδικά στο σημείο της παραλίας που ονομάζεται Παλίγρεμος βγαίνουν μεγάλα καλαμάρια (θράψαλοι στην τοπική διάλεκτο) στην άμμο, τα οποία οι κάτοικοι τα μαζεύουν με μακριές βέργες.

Στο νεκροταφείο του χωριού υπάρχει μια επιγραφή χαραγμένη σε πέτρα κατά παραγγελία του γλωσσολόγου Γ. Χατζηδάκι, που κατάγεται από το Μύρθιο «όσοι περνοδιαβαίνετε στου χάρου το περβόλι μην λησμονείτε πως εδώ θα κατοικήσουμ’ όλοι». Υπάρχει ακόμα ξυλόγλυπτο ηρώο, έργο του Β. Βαλασάκη που παριστάνει έναν ώριμο βρακοφόρο Κρητικό να μάχεται και δίπλα του, τον ίδιο έφηβο να γυμνάζεται.

Στο Μύρθιο ανήκει το μισό φαράγγι του Κότσυφα (το υπόλοιπο μισό στα Σελλιά). Το φαράγγι βρίσκεται δυτικά του βουνού Κουρούπα και είναι συνέχεια της κορυφής Κρυονερίτης. Μια από τις πολλές πηγές του φαραγγιού έχει το όνομα Μαίρη Κολυμπά.

Σύμφωνα με την παράδοση μέσα στην πηγή ζούσε ένα τεράστιο χέλι 100 οκάδων. Με το άνοιγμα των δρόμων προς τα Σελλιά και Μύρθιο, τα μπάζα γέμισαν και σκέπασαν την κολυμπά.

Στην τοποθεσία Νιοσχωριό υπήρχε μικρό μοναστήρι που το διοικούσε η Μονή Πρέβελη. Στη μονή Πρέβελη ανήκαν μέχρι το 1955 τα περισσότερα κτήματα της περιοχής. Ο τόσο μεγάλος αριθμός των κτημάτων που ανήκαν στη μονή Πρέβελη προήλθε από τις προσφορές των κατοίκων των γύρω περιοχών για να τα προστατέψουν από τις αρπαγές των Τούρκων.

Στο χωριό υπάρχει η εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα με παραστάσεις κολασμένων και του Αγίου Χαραλάμπους με μια ενετική καμπάνα του 1589.

*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.