Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Ρεθύμνης. Βρίσκεται απέναντι από την Ασιγωνιά και σε απόσταση 36 χμ. από το Ρέθυμνο. Έχει υψόμ. 550 μ. Στο χωριό ζουν σήμερα 340 κάτοικοι περίπου, οι οποίοι είναι εργατικοί (γεωργόκτηνοτρόφοι), φιλότιμοι και πολύ φιλόξενοι. Από τις παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Μανταδάκηδες, Λελεδάκηδες, Βαρδάκηδες, Βουρθαλάκηδες κ.ά. Στην κοινότητα Μυριοκεφάλων υπάγεται και ο οικισμός Μαρουλού
Σχετικά με την προέλευση του ονόματος του χωριού υπάρχουν δυο εκδοχές. Η πρώτη αναφέρεται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν οι Τούρκοι έκοψαν τα κεφάλια πολλών Χριστιανών, μύρια κεφάλια. Σύμφωνα με τη δεύτερη, το χωριό ονομάστηκε έτσι, επειδή είναι κτισμένο σε ορεινό συγκρότημα με πολλά κεφάλια, δηλαδή κορυφές. Σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή το όνομα του χωριού Μυριοκέφαλα είναι σύνθετο από το αριθμητικό μύρια (πλήθος, άπειρο) και από το ουσιαστικό κεφάλα (γήλοφος, ύψωμα γης). Αυτό οφείλεται στο πλήθος των λόφων και των κορυφογραμμών από τις οποίες περιβάλλεται το χωριό. Κατά συνέπεια από τις πολλές κεφαλές, δηλ. από τους πολλούς γήλοφους, πήρε το όνομα του το χωριό. Ίσως σχετίζεται και με το Μυριοκέφαλο της Μ. Ασίας.
Το ίδιο το βουνό εξάλλου αναφέρεται ως Μυριοκέφαλος στη διαθήκη του Αγίου Ιωάννη του Ξένου. Στο παραπάνω κείμενο φαίνεται παράλληλα ότι η περιοχή κατοικούνταν κατά τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο.
Η Μονή Μυριοκεφάλων αποτέλεσε τον πυρήνα του χωριού που αναπτύχθηκε γύρω απ’ αυτή. Πάντως όχι μόνο το όνομα, αλλά και η ιστορία και η αίγλη του χωριού συνδέονται στενά από τον 11ο αιώνα μέχρι σήμερα με την ομώνυμη βυζαντινή μονή.
Για το χωριό Μυριοκέφαλα δεν έχουμε αρκετές ειδήσεις από τα χρόνια της Ενετοκρατίας. Ανήκε, μάλλον, στην ισχυρή φεουδαρχική ενετική οικογένεια ΒβΓΟζζί. Ούτε στα Μυριοκέφαλα ούτε και στα γύρω χωριά έχουν βρεθεί ίχνη ενετικών κτισμάτων. Η περιοχή αυτή αποτελούσε, μαζί με την επαρχία Σφακίων, εθνικό προπύργιο κατά των ποικιλώνυμων κατακτητών και παρέμεινε ανόθευτη από την αραβική, φραγκική και τουρκική επίδραση.
Πραγματικά λόγω της απομακρυσμένης και ορεινής του θέσης το χωριό Μυριοκέφαλα, το οποίο βρίσκεται μαζί με το χωριό Ασή Γωνιά στη κυριότερη διάβαση προς τα Σφακιά, συντέλεσαν ώστε να συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός επαναστατών κατά τους χρόνους της Ενετοκρατίας και Τουρκοκρατίας, όταν ήταν έντονη η παρουσία και η δράση της Μονής Μυριοκεφάλων.
Παλιότερα πριν το 1928-τα Μυριοκέφαλα ανήκαν στην κοινότητα Αρολιθίου.
Τα χρόνια της Τουρκοκρατίας δεν κατοίκησαν Τούρκοι στο χωριό. Στη Μονή Μυριοκεφάλων εξάλλου, συγκεντρώνονταν συχνά επαναστάτες. Μετά την περίοδο αυτή, αποίκησαν στα Μυριοκέφαλα κάτοικοι από διάφορα μέρη της Κρήτης.
Από το χωριό κατάγεται ο Γεώργιος Μαραβελάκης, οπλαρχηγός στην επανάσταση του 1866 που σκοτώθηκε στο Ατοιπόπουλο.
Μέσα στο χωριό βρίσκεται ο ενοριακός ναός της Παναγίας της Μυριοκεφαλήτισ-σας με τις περίφημες τοιχογραφίες του. Ιδρύθηκε τον 10ο αιώνα από τον Άγιο Ιωάννη τον Ξένο ή Ερημίτη. Αποτελούσε τη Σταυροπηγιακή Μονή Μυριοκεφάλων, στην οποία ο Άγιος Ιωάννης είχε αφιερώσει όλα τα μοναστήρια και τις εκκλησίες που έκτισε. Αργότερα έγινε μετόχι της Μονής του Προφήτη Ηλία. Το 1770 καταστράφηκε από τους Τούρκους, επειδή οι καλόγηροι έσφαξαν μερικούς Τούρκους που οργίαζαν. Το 1852, με σιγίλλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Ανθίμου, γίνεται για δεύτερη φορά Σταυροπηγιακή Μονή. Το 1900 ωστόσο, δεν είχε κανένα καλόγηρο και καταργήθηκε από την κρητική Πολιτεία. Αργότερα χαρακτηρίσθηκε σαν Ιερό Προσκύνημα και από το 1961 αποτελεί ενοριακό ναό.
Η ίδρυση της μονής περιγράφεται στη Διαθήκη του Αγίου Ιωάννη του Ξένου με τα ακόλουθα: Όταν ο Άγιος Ιωάννης έφτασε στο βουνό Μυριοκέφαλο, βρήκε ένα «κτίσμα ελληνικόν παμμέγεθες το λεγόμενο Μυριοκεφάλου». Επειδή ήταν χειμώνας, μπήκε μέσα αλλά τυφλώθηκε. Εφτά μέρες προσευχόταν στον Κύριο και την έβδομη άκουσε φωνή: «ω Ιωάννη, έξελθε των ενταύθα και ίδε κατά ανατολάς». Σα να οδηγού-νταν από κάποιο χέρι, βγήκε απ” το κτίσμα και στράφηκε στην ανατολή. Τότε είδε ένα μεγάλο φως και παράλληλα άκουσε: «ενταύθα ανεγείραι μέλλεις οίκον της πανυμνή-του Θεοτόκου της Αντιφωνητρίας».
Σχετικά με την εικόνα της Παναγίας, που είναι βυζαντινής τεχνοτροπίας, υπάρχουν δυο εκδοχές. Η πιθανέστερη είναι ότι την έφερε ο Άγιος Ιωάννης από την Κωνοταντινούπολη.
Η δεύτερη εκδοχή στηρίζεται σ’ ένα θρύλο: Στη θέση, όπου ο Άγιος Ιωάννης θα έκτιζε το μοναστήρι, υπήρχε δάσος. Άρχισε να το εκχερσώνει με εργάτες. Τη νύχτα όμως έβλεπε ένα φως στην περιοχή που έσκαβαν. Ζήτησε από τους εργάτες να κάνουν γρήγορα κι εκείνοι έβαλαν φωτιά στα δέντρα. Τότε άκουσαν μια φωνή: «εδώ είμαι». Πλησίασε ο Άγιος και είδε την εικόνα μέσα στις φλόγες. Μόνο σε μια γωνιά ήταν καμένη, η υπόλοιπη διατηρήθηκε ανέπαφη. Η γωνιά αυτή διακρίνεται και σήμερα.
Η εικόνα της Παναγίας θεωρείται θαυματουργή και γιορτάζεται στις 8 Σεπτεμβρίου. Λέγεται ότι πριν από 7-8 χρόνια έφεραν ένα παιδάκι παράλυτο και μουγκό και το έβαλαν μπροστά στην εικόνα της Παναγίας. Το παιδί είπε «παγωτό», σηκώθηκε και περπάτησε.
Στο χωριό υπάρχει η πηγή του Αγίου Ιωάννη. Σύμφωνα.με το θρύλο, ο Άγιος κάθισε στη θέση που βρήκε την εικόνα της Παναγίας κι ακούμπησε το χέρι του στο έδαφος. Τότε ανάβλυσε νερό στα πέντε σημεία όπου τα δάχτυλα του άγγιξαν το χώμα. Το νερό αυτό αναβλύζει και σήμερα και θεωρείται άγιασμα. Οι χωρικοί υποστηρίζουν ότι το νερό της πηγής του Αγίου Ιωάννη γιατρεύει τις μυρμηγκιές, δηλαδή τα μικρά εξο-γκώματα που βγαίνουν στα χέρια ή στα πόδια.
Σοβαρά τοπογραφικά και ιστορικά στοιχεία για την περιοχή Μυριοκεφάλων και ιδιαίτερα για τη Μονή της Παναγίας, βγαίνουν από “τα κτίσματα του Αγίου Ιωάννη του Ξένου και από την αξιολόγηση των δυο κειμένων που παραθέτουμε: Τον κώδικα Βοά-Ιβί3πυ5 της Οξφόρδης και το μεταγενέστερο κείμενο (κώδικας Κισάμου), που έγινε από τον καθηγητή Γ. Β. Αντουράκη στο βιβλίο του «Αι Μοναί Μυριοκεφάλων και Ρου-στίκων Κρήτης μετά των παρεκκλησίων αυτών».
«…και πάλιν διά το πλήθος των πολλών μου αμαρτιών ουκ εασάν με αναπαυθήναι οι φιλόχριστοι και λοιπόν εις έτερον τόπον έρημον κατώκησα εις τα μέρη της Κισάμου έξω εις την Ακτήν εν οις και προσμένειν ηρετισάμην διά την των ανθρώπων σύγ-χυσιν’ και ούτως πάντα τα κατ’ εμέ επισυνάψας και εγγράφως ποιήσας εν των ονόματι του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού τούτο δορίζομαι και εντέλλομαι πάσι, ως αν πάσας εκκλησίας ήγειρα ως είρηται και α προσεκτησάμην κινητά, ακίνητα, και αυτοκίνητα, ίνα εισίν πάντα εις την μονήν του Μυριοκεφάλου έως συστολής του παρόντος κόσμου” ει δε τις των επιγείων ενθρώπων, είτε βασιλείς ή πατριάρχης ή μητροπολίτης ή επίσκοπος ή άρχων ή άλλος τις των απάντων, κατατολμήσει αποσπάσαι των ευκτήριων ων έκτισα ή από τίνος των υπ’ αυτών ακινήτων, α και αφιέρωσα εις την δηλωθεί-σαν μονήν, ο προς ταύτην κατατολμών πρώτον μεν των της ακινησίας δεσμών άλυτος έστω και η μερίς αυτού και ο κλήρος αυτού μετά του Ιούδα, αγχόνη καθυποβαλλόμε-νος, και αναθέματι [και] των τετρακοσίων δέκα και οκτώ θεοφόρων πατέρων και τω αιωνίω πυρί αποκεκλήρωται’ αεί δε ταύτα πάντα φυλάττων, α εποίησα και προσεκτησάμην, ο Θεός ο άγιος ο επουράνιος και η μεσίτρια του κόσμου συγχωρήσει αυτοίς πάντα τα οφλήματα αυτών εν τω μένοντι νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων, αμήν.
Στο δεύτερο κείμενο αναφέρονται τα εξής:
«Εν ονόματι του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού διορίζομαι τούτι και εντέλλομαι, δια-τίθεμαι και παραγγέλλω εις όλους ότι όλα τα Μοναστήρια και Εκκλησίες όπου χάριτι Θεού ανήγειρα και έκτισα και όσα υποστατικά κινητά και ακίνητα αφιέρωσα εις αυτά, θέλω να είναι όλα υπό την εξουσίαν της Κυρίας Θεοτόκου των Μυριοκεφάλων έως τέλος του παρόντος κόσμου χωρίς καμμίας εναντιότητος. Ει δε τις των επιγείων ανθρώπων είτε βασιλεύς, είτε πατριάρχης ή μητροπολίτης, ή άρχων ή αρχόμενος, ή μικρός ή μεγάλος τολμήσει να εκβάλη από τα πράγματα οπού αφείρωσα εις τα αυτά Μονύδρια, τα οποία έκτισα κινητά ή ακίνητα’ αλλά να είναι όλα αυτά εις την άνω ειρημένην Μονήν των Μυριοκεφάλων ως εδιαταξάμην. Πρώτον μεν να είναι αφωρισμένος από Θεού Παντοκράτορος και Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και ακοινώνητος των
Αχράντων Μυστηρίων και μετά θάνατον άλυτος. Η μερίς και ο κλήρος αυτού να είναι μετά του προδότου Ιούδα, και να έχη τα αναθέματα και τας κατάρας των τριακοσίων δέκα και οκτώ Θεοφόρων Πατέρων της εν Νίκαια πρώτης Συνόδου και να κληρονομή-ση την αιώνιον κόλασιν. Όποιος δε πάλιν φυλάξη την διαθήκην μου ταύτην απαρασάλευτον και όσα επαράγγειλα να τηρήση αμετάτρεπτα, ο θεός ο Άγιος ο Επουράνιος, και η Κυρία Θεοτόκος η μεσίτρια παντός του κόσμου να του συγχώρηση όλα του τα αμαρτήματα και εν ώρα της φοβερός κρίσεως συγχωρήσει αυτού τα πταίσματα, εν τω νυν αιώνι και εν τω μέλλοντι, και στήσει αυτόν της εκ δεξιών αυτού παραστάσεως και κληρονόμος γένηται της αυτού βασιλείας. Αμήν. Μηνί Σεπτεμβρίω Κ’. Από κτίσεως κόσμου 6596 από δε Χριστού 1027.
Μόσχου Χειρ Διακόνου και Νομικού γραφέως Κάστρου Χάνδακος υπέγραψεν.
Φιλάρετος πρωτοσπαθάριος και Στρατηγός Κρήτης παρών εις την παρούσαν διαθήκην του Μοναχού Ιωάννου προτραπείς υπέγραψε.
Ευμάθιος πρωτοσπαθάριος και Στρατηγός Κρήτης παρών εις την παρούσαν διαθήκην του Μοναχού Ιωάννου και Ερημίτου υπέγραψα.
Παπά Λέων Δαφερεράς Νοτάριος υπό της Βασιλικής Εξουσίας εμετάγραψα την παρούσαν διαθήκην, του Οσίου Πατρός ημών Ιωάννου του εν τη Κρήτη της επωνυμίας Ξένου Μοναχού».
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία :https://www.apopsilive.gr