Κωμόπολη και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Βρίσκεται σε απόσταση 4χλμ. νότια των Χανίων. Είναι κτισμένη σε υψόμετρο 40μ. Ο πληθυσμός της είναι 4500 κάτοικοι. Τα κύρια προϊόντα του χωριού είναι πολλά εσπεριδοειδή, κυρίως μανταρίνια, ελιές και λίγα σταφύλια.
Στην κωμόπολη Μουρνιές ανήκουν τα μετόχια: το Κόκκινο Μετόχι, το Πασκάκι, οι Άγιοι Απόστολοι, τα Μακραλιανά.
Στις Μουρνιές υπάρχουν ακόμη πολλά μετόχια Τούρκων. Το μετόχι του Σακίρ Μπέη είναι από τα πιο όμορφα μετόχια. Άλλα μετόχια είναι το μετόχι Καρυδιά και του Πετρή Μπέη. Στην κοινότητα υπάγεται και ο οικισμός Βαντές.
Η ονομασία του χωριού οφείλεται στις δύο μοuρνιές που υπήρχαν στο κέντρο του χωριού, όταν οι επιζήσαντες κάτοικοι από τη σφαγή στο Φωτεινάκι έκτισαν εκεί το χωριό.
Η παλιά ονομασία του χωριού ήταν Φωτεινάκι ή Φωτεινιάκος που διασώζει το όνομα του μεγάλου χωριού Φωτεινιακό που κτίστηκε πριν 1000 χρόνια και είχε 400 σπίτια πριν την επανάσταση του Καντανολέου. Ερείπιά του σώζονται ως σήμερα.
Εκεί κατοικούσαν οι Φωτεινοί, που απ’ αυτούς το χωριό ονομάστηκε Φωτεινιακό.
Ένας από τους Φωτεινούς ήταν ο Capitano Cotrafures στην κυβέρνηση του Καντανολέου. Έπειτα από την καταστολή της επανάστασης ο Γενικός Προβλεπτής MarinoCavalli, πήγε στο χωριό νύχτα, έσπασε τις πόρτες και συνέλαβε όλους τους κατοίκους. Έκαψε τα σπίτια, ανάσκαψε από τα θεμέλια το χωριό, και διέπραξε αποτρόπαια εγκλήματα. Κρέμασε 12 προκρίτους, μέχρι που άνοιξε με μαχαίρι τις κοιλιές εγκύων γυναικών και έβγαλε τα έμβρυα. Η καταστροφή ήταν τόσο ριζική, που το χωριό δεν ξανακτίστηκε πια. Από τους κατοίκους σώθηκαν δύο, οι οποίοι πήγαν και εγκαταστάθηκαν στη σημερινή πλατεία του χωριού Μουρνιές.
Οι κάτοικοι είναι γνήσια Κρητικοί ή Μικρασιάτες πρόσφυγες. Μεταξύ των παλιότερων οικογενειών είναι οι Καψομεράκηδες ,Γιαννουδάκηδες, Πλουμηδάκηδες, Παπαδάκηδες, Κλοθάκηδες, Παίζηδες, Βεργάκηδες, Απακουλάκηδες, Χναράδες, Στρατούδηδες και Νιριώτηδες.
Το Νοέμβριο του 1833 συγκεντρώθηκαν στις Μουρνιές απ’ όλες τις επαρχίες 7000 άοπλοι. Μεταξύ τους ήταν και αρκετοί Τούρκοι, προκειμένου να διαμαρτυρηθούν για τη βαριά φορολογία του Αιγύπτιου Μουσταφά Πασά. Ο Μουσταφά έστειλε ιππικό και τους διέλυσε. Απ’ αυτούς που συνέλαβε τους μεν Χριστιανούς τους κρέμασε στις μουριές τ ο υ χωριού, τους δε Τούρκους τους εξόρισε.
Νοτιοανατολικά από τις Μουρνιές προβάλλει μια παλιά τριόροφη και επιβλητική έπαυλη, που ονομάζεται Κουκουναρά. Η ονομασία οφείλεται σε μια αιωνόβια κουκουναριά (πεύκη η πίτυς). Ήταν ένα μεγάλο κτίσμα με ανώγεια, κατώγεια, κήπους, συντριβάνια και πρέπει να ήταν πολύ παλιό. Οι Ενετοί άφησαν σ’ αυτή το σύμβολό τους, ένα φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου. Την έπαυλη έκαψε ο Γεώργιος Δασκαλάκης ή Τσελεπής προκειμένου να εκδικηθεί τον απάνθρωπο θάνατο του παππού του Δασκαλογιάννη κατά την Επανάσταση του 1821.
Το 1836 την ανοικοδόμησε ο τελευταίος Τούρκος ιδιοκτήτης της Χαμίτ Βέης Κασιμιζαδές. Αυτός ήταν ο πιο αριστοκράτης Τούρκος των Χανίων και συγχρόνως ανθρωπιστής μιας και έκρυψε πολλούς κυνηγημένους Χριστιανούς. Στην ταράτσα της έπαυλης, όπου έφτανε κανείς ανεθαίνονταο τα 42 χρυσοποίκιλτα σκαλοπάτια, ο Χαμίτ Βέης κατασκεύασε ένα περίπτερο, όπου υποδέχτηκε το σουλτάνο Αμπνούλ Μετζίτ.
Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος είναι παλιό και μικρό εκκλησάκι όπου βρίσκεται το νεκροταφείο του χωριού. Ανακαινίσθηκε το 1952.
Το εκκλησάκι της Υπαπαντής που είναι εξάρτημα της μονής Κοίμησης της Θεοτόκου κτίστηκε την εποχή του Νικηφόρου Φωκά από τον ίδιο το Φωκά όπως αναφέρει η επιγραφή πάνω από τη θύρα. Και τα δύο εκκλησάκια ανήκουν στη μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους.
Η Αγία Βαρβάρα είναι κτισμένη 500μ. έξω από τις Μουρνιές, το 1925, σ’ ένα ωραιότατο τοπίο με πλατάνια και πολλά νερά.
Δύο χλμ. μετά την Αγία Βαρβάρα είναι κτισμένη η εκκλησία Πέτρου και Παύλου στην τοποθεσία Βαντέ. Είναι περίπου 300 χρόνων.
Στο κέντρο των Μουρνιών βρίσκεται κτισμένη από το 1965 η εκκλησία της Ύψωσης του Τίμιου Σταυρού. Την παλιά εκκλησία είχε κτίσει κάποιος Τούρκος πασάς.
Την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, που λέγεται και Παναγία Μεσοχωριανή, την έκαψαν οι Τούρκοι και σώθηκε μόνο το εικονοστάσι. Τώρα κτίζεται καινούρια.
Η εκκλησία των Αγίων Δέκα είναι κτισμένη σε σπηλιά. Η Αγία Μαρίνα είναι ιδιωτικό εκκλησάκι στο κτήμα Βρόντου.
Εδώ είναι κτισμένο και το παλιό κομψότατο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία με ανάγλυφες διακοσμήσεις και δύο επιγραφές τους 1578. Η εκκλησία αυτή ανήκει στην κοινότητα Περιβολίων.
Από την έπαυλη της Κουκουναράς πέρασε η ξακουστή Μαντάμ Ορτάνς. Εδώ φιλοξενήθηκαν πολλά επίσημα πρόσωπα: Η αυτοκράτειρα Ευγενία του Ναπολέοντα Γ΄, η βασίλισσα της Ελλάδας Όλγα, ενώ ο ηγεμόνας της Κρήτης Γεώργιος παραθέριζε εδώ. Επίσης ο βασιλιάς Κωνσταντίνος το 1913, όταν ήρθε και ύψωσε την ελληνική σημαία στο Φιρκά, έμεινε εδώ.
Για την ωραιότητά της την ύμνησε και η λαϊκή μούσα.
«Μονάχα την Κουκουναρά θε να σας ιστορήσω
των κρπτικών περιβολιών πρώτον θα παραστήσω.
Δεν είναι άλλο σαν αυτό, ούτε και θα γίνει
περβόλι ομορφότερο στην Κρήτη δεν αφήνει»
Από τις Μουρνιές κατάγεται και ο μεγάλος Κρητικός πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος, μια φυσιογνωμία που σφράγισε την ιστορία του τόπου μας. Το σπίτι που γεννήθηκε έχει μετατραπεί σήμερα σε μουσείο.
Από τις Μουρνιές κατάγονται επίσης τα αδέλφια Χναρά. Ο Ματθαίος Χναράς, σκοτώθηκε την εποχή του Καντανολέοντα. Ο Δημήτηρης Χναράς, ήταν οπλαρχηγός και πρωτοπαλίκαρο του Βενιζέλου. Ο Γεώργιος Χναράς, δολοφονήθηκε το 1905 στο Κόκκινο Μετόχι, από ανθρώπους του πρίγκιπα, ενώ μετέφερε εμπιστευτικό υλικό από το Θέρισο στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής.
Η σημαία του φυλάσσεται στο κοινοτικό γραφείο. Αρχικά τον έθαψαν μαζί με τη σημαία του, αλλά κάποιος ξάδερφός του μετά από 40 μέρες ξέθαψε τη ματωμένη σημαία. Στην τοποθεσία Φωτεινάκι υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Νικολάου 1000 τουλάχιστον χρόνων, με λίγες τοιχογραφίες, η οποία έχει ανακαινισθεί και θεωρείται βυζαντινό μνημείο.
Κοντά στο χωριό είναι η εκκλησία του Αγίου Ελευθερίου, ρυθμού σταυροπηγιακού του 17ου αιώνα και μετόχι της μονής Χρυσοπηγής. Παλιότερα ήταν μοναστήρι. Όταν το μοναστήρι έγινε εκκλησία προστέθηκε ένας νάρθηκας στην ήδη υπάρχουσα εκκλησία. Εδώ βαφτίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Στην εκκλησία, που θεωρείται θαυματουργή, φυλάγεται ένα μέρος της κάρας του Αγίου Ελευθερίου. Έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο κτίσμα.
Ο Μιχαήλ Αρχάγγελος είναι παλιό και μικρό εκκλησάκι όπου βρίσκεται το νεκροταφείο του χωριού. Ανακαινίσθηκε το 1952.
Το εκκλησάκι της Υπαπαντής που είναι εξάρτημα της μονής Κοίμησης της Θεοτόκου κτίστηκε την εποχή του Νικηφόρου Φωκά από τον ίδιο το Φωκά όπως αναφέρει η επιγραφή πάνω από τη θύρα. Και τα δύο εκκλησάκια ανήκουν στη μονή Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους.
Η Αγία Βαρβάρα είναι κτισμένη 500μ. έξω από τις Μουρνιές, το 1925, σ’ ένα ωραιότατο τοπίο με πλατάνια και πολλά νερά.
Δύο χμ. μετά την Αγία Βαρβάρα είναι κτισμένη η εκκλησία Πέτρου και Παύλου στην τοποθεσία Βαντέ. Είναι περίπου 300 χρόνων.
Στο κέντρο των Μουρνιών βρίσκεται κτισμένη από το 1965 η εκκλησία της’ Ύψωσης του Τίμιου Σταυρού. Την παλιά εκκλησία είχε κτίσει κάποιος Τούρκος πασάς.
Την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής, που λέγεται και Παναγία Μεσοχωριανή, την έκαψαν οι Τούρκοι και σώθηκε μόνο το εικονοστάσι. Τώρα κτίζεται καινούρια.
Η εκκλησία των Αγίων Δέκα είναι κτισμένη σε σπηλιά. Η Αγία Μαρίνα είναι ιδιωτικό εκκλησάκι στο κτήμα Βρόντου.
Εδώ είναι κτισμένο και το παλιό κομψότατο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία με ανάγλυφες διακοσμήσεις και δύο επιγραφές του 1578. Η εκκλησία αυτή ανήκει στην κοινότητα Περιβολίων.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.
Φώτο: https://sites.google.com/a/epal-elvenizelou.gr/istorika-kteria-ton-chanion/oikia-benizelou—mournies