Το Μονοπάρι είναι οικισμός της κοινότητας Άνω Βαλσαμόνερου, κτισμένος σε υψόμετρο 380 μ. Απέχει από το Ρέθυμνο 15,5 χμ. και έχει πληθυσμό 50 κατοίκων. Παλιότερα ήταν πυκνοκατοικημένο.
Το όνομα του ίσως να προέρχεται από το μονοπάριον, δηλαδή μοναδικό πέρασμα. Πιθανότερο είναι το Μονοπάρι να αποτελεί παραφθορά του ιταλικού ΒοππρβΓΟ, που σημαίνει καλό οχυρό. Πρόκειται για το ενετικό φρούριο που βρίσκεται σ’ ένα απόκρημνο κι απομονωμένο ύψωμα κοντά οτο χωριό Κάστελος. Όταν το 1900 ο ΘΘΓΟΙ3 στάλθηκε από το βενετικό ινστιτούτο στην Κρήτη, παρατήρησε μέσα στο φρούριο με-ρικές οικοδομές σε καλή κατάσταση. Σήμερα υπάρχουν μόνο μερικά χαλάσματα από ενετικά κτίρια, αλλά και από την ελληνιστική περίοδο.
Το 1217 καστελάνος στο φρούριο ήταν ο Π. Φιλικανέβος, που έκλεψε μερικά άλογα από τον αρχοντορωμαίο Ιωάννη Σκορδύλη. Αυτό στάθηκε αφορμή να ξεσπάσει η επανάσταση των Σκορδυλών – Μελισσηνών ή των Δ ύ ο Σ υ β ρίτων, όπως έλεγαν τότε τις επαρχίες Αμαρίου – Αγίου Βασιλείου.
Λέγεται ότι, καθώς δε φαινόταν η είσοδος του φρουρίου, οι Τούρκοι το κυρίεψαν ύστερα από προδοσία κάποιας γυναίκας, που ήθελε να γλυτώσει το γιο της από σφαγή. Λέγεται ακόμη πως από τον Καστέλο ξεκινάει υπόγεια διάβαση μήκους 15 χμ. και φτάνει στη Φορτέτσα του Ρεθύμνου.
Το Μονοπάρι έχει πολλά τοπωνύμια βυζαντινής προέλευσης, όπως Βασιλιανά καιΜελισσηνού. Μέσα σε σπηλιά του είναι κτισμένο το εκκλησάκι του Αγίου Αντωνίου.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.kastra.eu