Το Μελιδόνι είναι ένα απο τα μεγάλα κεφαλοχώρια στον Κάτω Μυλοπάταμο. Είναι κτισμένο σε 90-100 μ. υψόμετρο στους πρόποδες του βουνού Κουλούκωνας και έχει 450 μόνιμους κατοίκους. Αποτελεί έδρα ομώνυμης κοινότητας της επαρχίας Μυλοποτάμου του νομού Ρεθύμνης. Περιλαμβάνει τα χωριά: Εξάντης, Βλυχάδα, Μπαλί και το ιστορικό σπήλαιο Γερο-Σπήλαιο ή Γεροντοσπήλιος.
Το τοπωνύμιο Μελιδόνι, που απαντάται και σε άλλα μέρη εντός και εκτός της Κρήτης, προέρχεται από το βυζαντινό οικογενειακό επώνυμο Μελιδόνης. Είναι δηλαδή ανθρωπωνυμικό τοπωνύμιο. Το χωριό μνημονεύεται ως Μελιδόνι κατά την Ενετοκρατία σε διάφορα έγγραφα και αναφέρεται το 1582 με πληθυσμό 645 κατοίκους. Δηλαδή τότε ήταν απτούς μεγαλύτερους σε πληθυσμό οικισμούς στον Κάτω Μυλοπάταμο.
Για το χτίσιμο του Μελιδονίου διηγούνται οι γεροντότεροι από τους κατοίκους, πως μια μέρα ένας βοσκός έχασε μια αίγα και τη βρήκε στο σημείο που τώρα είναι η πλατεία του χωριού, να πίνει νερό που έβγαινε από τη γη. Ο βοσκός έχτισε κάποιο σπιτάκι στο μέρος αυτό και σιγά-σιγά οι άλλοι βοσκοί της περιοχής πήγαν και κατοίκησαν γύρω απο το σημείο εκείνο. Εκεί που βρέθηκε το νερό σκάφτηκε το πρώτο πηγάδι, «το βασιλικό πηγάδι», όπως το ονομάζουν από παλαιά. Εκτός από αυτό, με το πέρασμα των χρόνων σκάφτηκαν άλλα εκατόν τρία πηγάδια για τις ανάγκες των κατοίκων του χωριού. Για το Μελιδονιώτικο νερό μας λένε οι μαντινάδες.
«Πηγάδια εκατόν τέσσερα το Μελιδόνι έχει
κι απ’ το νερό τους όποιος πιει την πίκρα δεν κατέχει».
«Μελιδονιώτικο νερό, και νάχα ένα φλυτζάνι
να πλύνω την καρδούλα μου απού πονεί, να γειάνει»
Το χωριό αναπτύχθηκε σιγά-σιγά, μεγάλωσε, έγινε από τα σπουδαιότερα στην περιοχή και αργότερα συνέβαλε δυναμικά στη δημιουργία των ιστορικών σελίδων που έχει να δείξει η Κρήτη στους αδιάκοπους αγώνες της κατά των Τούρκων.
Το σπήλαιο του Μελιδονίου η Γεροντοσπήλιος βρίσκεται στο κέντρο του λόφου Β.Δ του χωριού Μελιδονίου, σε ύψος 220 μέτρα. Θεωρείται σαν τόπος λατρείας στη Μινωική εποχή γιατί βρέθηκαν μέσα σ’αυτό Μινωικά όστρακα και ένας διπλούς πέλε-κυς. Αργότερα χρησίμευε σαν τόπος λατρείας του γίγαντα Τάλω και κατόπιν του Ταλαίου Ερμού, ή Ταλαίου Διός.
Μελετήθηκε γεωλογικά και κλιματολογικά από τους Γ. Μαρίνο και Β. Κυριαζόπουλο. Εξερευνήθηκε και χαρτογραφήθηκε λεπτομερώς το Δεκέμβριο του 1964.
Η περιοχή γύρω από το σπήλαιο έχει θαμνώδη βλάστηση και αραιά ελαιόδενδρα. Η είσοδος του σπηλαίου έχει αψιδωτό σχήμα. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά δολίνης με τις εξής διαστάσεις: μήκος 27 μ. και πλάτος στο δυτικότερο σημείο 27 μ. Αυτή έχει σχηματιστεί απο κατακρήμνιση της οροφής του υπογείου κουΧώματος, που άλλοτε αποτελούσε τμήμα του σπηλαίου. Ακολουθεί ένας πολύ κατηφορικός διάδρομος που καταλήγει στην Αίθουσα των Ηρώων λόγω του υπάρχοντος μνημείου. Όλο το τμήμα της αίθουσας από ίο διάδρομο της εισόδου μέχρι το σημείο του μνημείου, καλύιττεται από μεγάλες ποσότητες κυλισθέντων λίθων με διάφορα μεγέθη, οι οποίοι υποβοηθούν το κατέβασμα μέσα σ’ αυτό. Η Αίθουσα Ηρώων καταλήγει σε δύο διαβάσεις και από το σημείο αυτό το σπήλαιο χωρίζεται σε δύο πλοκάμους: Τον αριστερό πλόκαμο, όπου η διάβαση είναι κατηφορική από αριστερά προς τα δεξιά, μα ωραιότατο λιθωματικό διάκοσμο. Το δάπεδο του καλύπτεται από ογκώδεις βράχους που αποσπάσθηκαν από την οροφή, πάνω στους οποίους έχουν αναπτυχθεί σταλαγμίτες. Στη συνέχεια η διάβαση οδηγεί στο δεξιό πλόκαμο από την αίθουσα Σπραττ. Όλοι οι τοίχοι της αίθουσας είναι καλυμμένοι απο πλουσιότατο σταλακτικό διάκοσμο. Υπερμεγέθεις κίονες και σταλαγμίτες και διάφορα σχήματα σταλακτιτών δημιουργούν θαυμάσια συμπλέγματα.
Το μήκος του σπηλαίου σε ευθεία γραμμή ανέρχεται σε 140 μ. Το μήκος των διαδρόμων του σε 500 μ. Το μεγαλύτερο βάθος του από το επίπεδο εισόδου είναι 53 μ. και καταλαμβάνει έκταση 3.000 τετραγωνικά μέτρα.
Το σπήλαιο του Μελιδονίου θεωρείται διεθνούς τουριστικού ενδιαφέροντος γιατί: α) Είναι πλουσιότατα διακοσμημένο απο εντυπωσιακές λιθωματικές μορφές, β) Συνδέεται με την αρχαία Ελληνική Μυθολογία, γ) Συνδέεται με την εποχή της δουλείας και έχει καθιερωθεί κατά την επέτειο του ολοκαυτώματος να γίνεται επιμνημόσυνη δέηση στην Αίθουσα των Ηρώων για τους άδικα φονευθέντες από τους κατακτητές, δ) Βρίσκεται κοντά σε κατοικημένη περιοχή, ε) Έχει εξασφαλισμένη άνετη προσπέλαση μέχρι την είσοδο του, στ) Εξαιτίας της μορφολογίας του η διευθέτηση του δεν παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες, ζ) Αξιοποιούμενο θα προβάλλει τουριστικά μια ωραία περιοχή του νομού Ρεθύμνης και παράλληλα θα συμβάλλει στην εξύψωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της περιοχής.
Οι Τούρκοι κατάλαβαν το Μελιδόνι και τα γύρω χωριά το Δεκέμβριο του 1646. Κατά την επανάσταση του 1821 οι Μελιδονιώτες έλαβαν μέρος με επικεφαλής τους αδελφούς Μελιδόνη. Ο Γεώργιος Μελιδόνης ήταν γιατρός, πολιτικός σύμβουλος του πρώτου διοικητή της Κρήτης Αφεντούλιεφ και μέλος στη συνέλευση των Αρμενων. Ο Αντώνιος Μελιδόνης πολέμησε εκτός Κρήτης όπου βρέθηκε, όταν κηρύχθηκε η επανάσταση και όταν επέστρεψε στην Κρήτη έλαβε μέρος σε πολλές μάχες και διακρίθηκε.
Στα τέλη Αυγούστου του 1822 ο Τουρκοαιγυπτιακός στρατός με επικεφαλής το Χασάν-Πασά εκστράτευσε στον Κάτω Μυλοπόταμο. Οι άμαχοι από τους κατοίκους του Μελιδονίου και άλλων χωριών πήγαν στο σπήλαιο για να προστατευθούν και απόφυγαν έτσι την εκδικητική μανία των Τούρκων. Έκτοτε θεώρησαν το σπήλαιο ασφαλές καταφύγιο και στις αρχές Νοεμβρίου του επόμενου χρόνου που επαναλήφθηκαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Τουρκοαιγυπτιακού στρατού κατέφυγαν και πάλι στο Γερο-Σπήλαιο 360 – 370 γυναικόπαιδα και γέροι. Μεταξύ τους ήταν και 20 – 30 οπλοφόροι για προστασία τους. Ο Χουσεΐν πολιόρκησε το σπήλαιο και τους πρότεινε να παραδοθούν. Οι Μελιδονιώτες αρνήθηκαν και τότε διέταξε να κλείσουν την είσοδο με βράχια και πέτρες. Στη συνέχεια έβαλαν φωτιά σε εύφλεκτες ύλες. Ο καπνός πέρασε μέσα στο σπήλαιο από τα κενά που σχημάτιζαν οι πέτρες και όλοι όσοι βρέθηκαν εκεί πέθαναν από ασφυξία.
Η τραγωδία συνεχίστηκε καθώς μόλις έφυγαν οι Τούρκοι από το σπήλαιο αφού πρώτα σκύλευσαν τα θύματα, έξι χριστιανοί πήγαν να δουν τί είχε συμβεί. Απ* αυτούς οι τρεις μπήκαν στο σπήλαιο και οι άλλοι φυλούσαν απ’ έξω. Το θέαμα που αντίκρυσαν ήταν τραγικό. Ο ένας απ’ αυτούς δεν άντεξε, τρελάθηκε και πέθανε μετά από εννέα μέρες, ο άλλος πέθανε μετά από είκοσι μέρες και ο τρίτος ο Μανόλης Κυρμιζάκης έζησε και ύστερα από δέκα χρόνια διηγήθηκε ο ίδιος τα γεγονότα στον ιστορικό Ρ35πΙβν.
Ο Κρητικός ανώνυμος λαϊκός ποιητής μπροστά στην τραγωδία που παίχτηκε στο σπήλαιο, εκφράζει την οδύνη και την πίκρα του από το ολοκαύτωμα του Μελιδονίου με τους παρακάτω στίχους:
«Αφουγραοτείτε άρχοντες, γροικάτε πολέμαρχοι
κάψαν’ οι Τούρκοι το χωριό, τ’ όμορφο Μελιδόνι
και κρούψαν και τσοι χριστιανούς
οτο σπήλαιο σαν τσ’ αρκάλους
και μαύριοεν ο ουρανός, γέμισε κάπνα ο τόπος
μουδέ πουλί μπλιο δε λαλεί
μουδέ γεράκι κράζει».
Και άλλοι ριμαδόροι μας λένε μαντινάδες.
«Στο Μελιδόνι πέσανε παιδιά, γυναίκες, γέροι, για να φυσά ολόδροσο της λευτεριάς τ* αγέρι»
«Θάνατος κι όχι υποταγή γράψανε στο Πελέκι κι η αντρεία τους και η τιμή αμάλαγη θα στέκει»
«Το Μελιδόνι ε κάηκε, ε κάηκε κι ο Σπήλιος
κι έκαμε μέρες τέσσερις να φανερώσει ο ήλιος»
«Αθάνατοι θα μείνουνε, γιατ’ ήρωες εγινήκαν, στο Μελιδόνι στη σπηλιά, όσοι θυσιάστηκαν»
«Δόξα στο Γεροντόσπηλο, που εγίνηκεν ο τάφος, αυτών που προτιμήσανε τση λευτεριάς το πάθος»
«Κρήτη λε 6ε ντο γέννα μου, διαμάντια σε στολίζουν, θυσίες σαν του Μελιδονίου και σε ανατρανίζουν».
Το 1879 που ιδρύθηκαν οι δήμοι, το Μελιδόνι αποτέλεσε την έδρα Δήμου και του πρώτου Σχολαρχείου της επαρχίας Μυλοποτάμου με Ελληνοδιδάσκαλους το Χανιώτη Εμμανουήλ, το Δημήτριο Φραντζεσκάκη και τον κ.Πλεύρη. Με πρωτοβουλία τους άρχισε το 1885 να γιορτάζεται επίσημα με την τέλεση μνημόσυνου η μεγάλη θυσία στο Μελιδονιώτικο Σπήλαιο.
Οι παλαιότερες οικογένειες είναι οι: Μελιδόνηδες, Κυρμιζάκηδες, Βασάκηδες, Σαθάκηδες, Βασάληδες, Γαζανήδες, Καλυθιανάκηδες, Σταρράδες, Παρασχάκηδες, Παπακωνσταντήδες, Κουβάκηδες, Βουκάληδες.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.melidoni.gr