Οικισμός της κοινότητα Αγιάς της επαρχίας Κυδωνίας. Κατοικείται από 113 άτομα. Απέχει από την έδρα της κοινότητας 1600μ. Βρίσκεται κτισμένος σε υψόμετρο 50μ. Η ονομασία του οικισμού οφείλεται στο ότι κατοικούσε την εποχή της Ενετοκρατίας ένας αξιωματούχος Ενετός ονόματι Τομάς. Οι κάτοικοι συνήθιζαν να λένε πάμε στον Κυρ-Τομά, από αυτό προέκυψε το όνομα Κυρτομάδω (ο πληθυντικός στη γενική = των κυρ-Τομάδων το χωριό).
Στον κατάλογο του Barozzi αναφέρεται (Rirtomado). Ο «Καστροφύλακας» το αναφέρει Chirtomadho με 158 κατοίκους το 1583. Το 1881 είχε 76 Τούρκους και 48 Χριστιανούς κατοίκους.
Ύστερα από την ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκό πόλεμο οι Τούρκοι του χωριού οργάνωσαν λαμπαδοφορία για να θάψουν το Μόσκοβο από τον οποίο οι Κρητικοί περίμεναν την ελευθερία τους και κάλεσαν τον Χατζή Μιχάλη Γιάνναρη να πιει μια μακαρία. Αλλά τους έσπασε τα ποτήρια και τους έδειρε.
Στο Κυρτομάδω γίνηκε ένα καλό τζιμπούσι
Κι αναγκέλουν το Μόσκοβο μικροί – μεγάλοι Τούρκοι.
Το κάλεσμα εκάμανε από τη χώρα μέσα,
Ετραγουδούσανε κι έλεγαν άτιμες μαντινάδες
«το Ρούσο ενικήσαμε, θα ‘στε πάντα ραγιάδες».
Στον καφενέ ‘σαν δυο Ρωμιοί και πίναν ναργιλέδες…
Και δυο Ρωμιοί μανίσανε και να ‘χειν έιναι δέκα
Κανένα δεν αφήνανε στων Κυρτομάδω μέσα…
Τον έναν λένε Μιχελή τον άλλο λεν Μιχάλη
Κι είναι παπαδόπουλο, χατζής και παλικάρι.
Χαττζη Μιχάλης Γιάνναρης, ήτανε τ’ όνομά του
Κι απού τσι Λάκκους ήτανε η οικογένειά του
(Κρητική Εστία 8, 313)
Το 1897 έκαψαν το χωριό οι Τούρκοι κάτοικοί του και έπειτα έφυγαν για τα Χανιά. Παλιότερες οικογένειες στο Κυρτομάδω είναι οι εξής: Γιανναράκηδες και Σταματάκηδες από τους Λάκκους, Κανελάκηδες, Διγαλάκηδες από το Ντερέ, Φουράκηδες, Μανιάδες, Τσιραντωνάκηδες και Κοντσογιαννάκηδες από τη Ζούρβα Κυδωνίας, Τζαμπαζάκηδες από τα Κεραμιά, Αναστασιάδηδες από τη Μ. Ασία, Κοντιδάκηδες, Κουτρουλάκηδες, Φανουριάκηδες, Ζουριδάκηδες και Μαυριδάκηδες από τους Λάκκους. Το Κυρτομάδω έγραψε ιστορία την εποχή της Γερμανικής Κατοχής. Τα γεγονότα μας τα διηγείται η κα Ανδρονίκη Διγαλάκη του Βασιλείου, συνταξιούχος δασκάλα:
«Ο Κυρτωμάδος πλήρωσε ακριβά την απανθρωπιά των Γερμανών. Στη θέση Τηγανίτη βρέθηκαν σκοτωμένοι ένας Γερμανός επιτελάρχης και ο ακόλουθός του. Οι Γερμανοί αμέσως άρχισαν τις συλλήψεις. Έπιασαν τους Μιλτιάδη Μανιά, Βασίλη Διγαλάκη και Γεώργιο Κουτσογιαννάκη σαν ύποπτους.
Τους έβαλαν να θάψουν τους νεκρούς και τους κακοποίησαν, αφήνοντάς τους με τά ελεύθερους για λόγους σκοπιμότητας. Η μαύρη μέρα πλησίαζε, αυτή που θα έγραφε με τα μελανότερα χρώματα μια μακάβρια σκηνή, μια φρικτή τραγωδία, την ομαδική εκτέλεση 23 Ελλήνων στο Λεπιδέ Κυρταμάδω.
Η 2η Ιουνίου 1941 ξημέρωνε, όταν ξαφνικά ξέσπασε η μαύρη καταιγίδα. Ξέσπασε η χιτλερική μπόρα, που σπίλωσε την ανθρωπιά. Το τι έγινε είναι δύσκολο να περιγραφεί! Σαν μαινόμενοι ταύροι έσπαζαν τις πόρτες, φώναζαν, ούρλιαζαν, έδερναν τους γέρους που δεν μπορούσαν να προχωρήσουν και φώναζαν άγρια στα παιδάκια. Με αυτό το βάναυσο τρόπο συγκέντρωσαν όλο τον πληθυσμό στα δυτικά του χωριού στη θέση Λεπιδέ.
Οι γυναίκες βλέπαν γύρω τους στημένα πολυβόλα, έτοιμα να σκορπίσουν το θάνατο. Πολλές ψιθύριζαν «θ α μας σκοτώσουν», «Θα φάνε τους άνδρες μας».
Οι άνδρες μοιάζανε με αγρίμια κλεισμένα σε κλουβιά, ανήμπορα να υπερασπίσουν τον εαυτό τους. Τους διέκρινε μια σιωπή αξιοπρέπειας και υπερηφάνειας. Μερικοί έλεγαν: «Μη φοβάστε»,«Αγγαρεία θα μας πάρουν» και η ψυχή τους έμενε αλύγιστη. Αυτοί ήταν οι τραγικοί ψίθυροι της στιγμής εκείνης.
Η τρομερή και απάνθρωπη δήλωση, που έγινε στα γαλλικά και δεν μεταφράστηκε στους χωριανούς ήταν: «Θα σκοτώσουμε όλους τους ανθρώπους του χωριού».
«Πού είναι οι άλλοι άνδρες του χωριού;» Το εναρκτήριο σάλπισμα της στυγνής τραγωδίας ήταν όταν άρχισε η μακάβρια επιλογή από τους Βασίλη, Γιάννη και Μανόλη Διγαλάκη και συνεχίστηκε στους Θεοφάνη Σαρτζετάκη, Ματθαίο Τζαμπαζάκη, Ιωάννη Νύχτα και Νικόλαο Λελάκη. Επτά στον αριθμό, όλοι τους εκλεκτοί. Το εκτελεστικό απόσπασμα ήταν έτοιμο.
Ένα μικρό 4 ετών, που δεν αποχωριζόταν τον πατέρα του, ο Νίκος Β. Διγαλάκης, πετάχτηκε σαν μπάλα από τους Γερμανούς.
Η δασκάλα Κατίνα Μαλινδρέτου με την ελπίδα ότι θα συγκινήσει το θηρίο για να δώσει χάρη σ’ ένα από τα τρία αδέλφια προχώρησε μπροστά και είπε στα γαλλικά: «Αυτά τα τρία είναι αδέλφια». Η στυγνή απάντηση, που πήρε ήταν «Πολύ καλά».
Η μοιραία διαταγή δόθηκε και μπρος στα μάτια του γυναικόκοσμου, τον οποίο υπο χρέωσαν να κοιτάζει, το απόσπασμα εξαπέλυσε τους μύδρους του.
Την τραγική εκείνη νύχτα της 20ης Μαΐου 1941, προηγήθηκε μία αυθόρμητη αντίσταση των κατοίκων με μία μάχη διάρκειας (7) επτά ωρών σ’ένα πεισματικό αγώνα μέχρι της καταλήψεως του χωριού. Οι πολεμιστές κάτοικοι δεν πλησίασαν καθόλου το λεκανοπέδιο, αλλά μάχονταν μέσα από το χωριό. Μετά την κατάληψη υπεχώρησαν βόρεια προς το Σταλό.
Μια φοβερή σκοτοδίνη και ένα τρίξιμο δυνατό ένιωσαν όλοι τότε. Τα παιδάκια γαντζώθηκαν στις μάνες τους και οι γυναίκες ξέσπασαν σε γοερές κραυγές και θρήνους. Οι εκτελεστές αποθανάτισαν όλες τις φάσεις του δράματος με αδιαφορία και σαδισμό, παίρνοντας φωτογραφίες για ανάμνηση μιας τρομερής ασέβειας, μιας βρομερής εκδίκησης, αφού σκότωσαν άοπλους και ανυπεράσπιστους, αυτούς τους γενναίους, που έπραξαν το καθήκον τους να αντισταθούν στον κατακτητή.
Η ταφή των νεκρών έγινε στο ρυάκι του Λεπιδέ, στο σημείο όπου έχει κτισθεί το Ηρώο.
Η δεύτερη εκτέλεση έγινε με καταιγιστικά πυρά πολυβόλων έναντια στα 16 θύματα, που έτρεξαν να φύγουν αψηφώντας τα επακόλουθα.
Οι πεσόντες ήταν οι: Γιώργος Μανουσογιαννάκης, Γιώργος Κουτσογιαννάκης, Λάμπρος Μαλινδρέτος, Αλέξανδρος Κατσούλης, Ανδρέας Τσιραντωνάκης, Αναστάσιος Σηφαλάκης, Αναστάσιος Ανάογλου, Χρήστος Αναστασιάδης, Μιχαήλ Αρτσιδάκης, Σταύρος Γουδής, Μάνθος Χαμηλοθώρης, Δημήτριος Σείμένης, Χρήστος Φουράκης, Γιώργος Πενταράκης και ο Νικόλαος Φραγγιδάκης.
Κεντρικός ναός και προστάτης του Κυρτομάδω είναι η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη. Ο ναός είναι κτισμένος στο κέντρο του ναού σε ρυθμό βασιλικής με υπερυψωμένο το καμπαναριό στο πλάι.
Άλλη εκκλησία είναι ο Μιχαήλ Αρχάγγελος βυζαντινού ρυθμού, ο οποίος κηρύχτηκε διατηρητέο μνημείο. Η εκκλησία αυτή έχει διάφορες αγιογραφίες.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.