Η Κρύα Βρύση είναι χωριό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Είναι κτισμένο στους πρόποδες του βουνού Κέντρος σε υψόμετρο 503 μ. ανάμεσα στο λόφο της Κεφάλας και το ύψωμα Βίγλα. Απέχει 43 χμ. από το Ρέθυμνο και έχει 280 κατοίκους. Παλιά υπήρχαν άλλοι τέσσερις οικισμοί, η Κάτω Κερά. η Αγία Κυριακή, ο Άγιος Αντώνιος και το Περαχώρι, που χάθηκαν όμως όταν η πανούκλα κτύπησε όλη την Κρήτη. Όσοι σώθηκαν από αυτά τα χωριά κατέφυγαν στην Κρύα Βρύση ή πήγαν σε άλλα γειτονικά.
Στα νότια του χωριού, στην τοποθεσία Κάτω Βρύση, υπάρχει μια πηγή που αναβλύζει πάντα παγωμένο νερό. Απ’ αυτή την πηγή πήρε το όνομα του το χωριό Κρύα Βρύση. Υπάρχει μάλιστα και ένα σχετικό ριζίτικο τραγούδι.
θε μου να ξαναπατούνε στα πρωτινά λημέρια στον Κένιρους τσι βουνοπλαγιές και τσ’ όμορφες κορφές τον να δω κονράδια με βοσκούς, βησίλες και γεράκια
ν’ ακούσω πετροπέρδικες, πουλάδες και μεζάλες κι άλλα πουλάκια αμέρωτα, λεύτερα να λαλούνε να πάω στα μητάτα που τυριά να με φιλέψουν να πεταχτώ και στο Βρουλέ να πιω νερό δροσάτο»
Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς κτίστηκε το χωριό. Η παράδοοη αναφέρει, ότι κάποιος βοσκός, ο οποίος ήθελε να έχει ένα σπίτι εξασφαλισμένο από τις επιδρομές των κουρσάρων, να είναι δηλ. απόμερο, και να είναι απρόσβλητο από την επιδημία της πανώλης, έκτισε το πρώτο σπίτι σε απόσταση 200 μ. από την πηγή του χωριού.
Στην περίοδο της Ενετοκρατίας, οι κάτοικοι του νησιού εξαιτίας των αδικιών και της πίεσης που τους εξασκούσαν οι Ενετοί αναγκάζονταν να καταφύγουν στα ορεινότερα μέρη του νησιού και να ζουν ήρεμοι μακριά από τους κατακτητές. Έτσι άρχισαν σιγά-σιγά να καταφθάνουν στο χωριό άποικοι από άλλα μέρη της Κρήτης. Παλιότερες οικογένειες είναι οι: Βαβουράκηδες, Πετρακάκηδες, Μανουσάκηδες, Κανακάκηδες, Ασημανάκηδες, Λαγουδάκηδες κ.ά.
Στο χωριό ποτέ δεν κατοίκησαν Βενετοί ούτε Τούρκοι. Κάηκε όμως οκτώ φορές, από Βενετούς, Τούρκους και Γερμανούς.
Στην εποχή της Τουρκοκρατίας, στην περιοχή του χωριού δόθηκε μια σκληρή μάχη με τους Τούρκους. Η μάχη άρχισε στη θέση Τράχηλος σε απόσταση 15 χμ. από την Κρύα Βρύση και τελείωσε κοντά στο χωριό, όταν τελικά οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή και έθαψαν αργότερα εκεί τους νεκρούς τους. Γιαυτό το λόγο το μέρος εκείνο από τότε λέγεται Μνήματα.
Κατά τη διάρκεια της πτώσης των αλεξιπτωτιστών πολλοί από την Κρύα Βρύση αντιστάθηκαν γενναία στους κατακτητές, με αποτέλεσμα στις 22 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί να κάψουν το χωριό. Μετά την απαγωγή του Κράιπε, οι Γερμανοί άρχισαν τα αντίποινα με βασανιστήρια, πυρπολήσεις και ομαδικές εκτελέσεις. Έτσι καταστράφηκαν ταυτόχρονα τα χωριά Γερακάρι, Καρδάκι, Σμιλές, Γουργούθι, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος και Κρύα Βρύση.
Λόγω της ορεινής θέσης του χωριού, έβρισκαν καταφύγιο όσοι αντιστέκονταν στο Γερμανό κατακτητή. Οι κάτοικοι του χωριού βοηθούσαν τους Άγγλους, μετέφεραν εφόδια στα υποβρύχια και γενικά έκαναν τα πάντα για να φθείρουν τους Γερμανούς.
Στο κάτω μέρος του χωριού, στη θέση Κάτω Ρούγα, βρίσκεται ένας γιγάντιος βράχος, ο Χάρακας, που σύμφωνα με την παράδοση είναι στοιχειωμένος κι όποιος προσπαθήσει να τον σπάσει θα βρει σύντομα άσχημο θάνατο.
Στο χωριό, που δεν είναι παραλιακό, φυσάει πολύ δυνατά ο βορές, άνεμος βόρειος πολύ δυνατός, που κάποιος θρύλος αναφέρει ότι ο πατέρας του βορέ είναι από την Κρύα Βρύση και η μητέρα του από το Κεραμέ ή τα Σελζία της ίδιας επαρχίας.
Δεν είναι υπερβολή να χαρακτηρίσουμε το βοριά δυνάστη της περιοχής γιατί απ’ αυτόν καθορίζεται η βλάστηση της περιοχής, τα είδη της καλλιέργειας και οι ασχολίες των κατοίκων.
Στην Κρύα Βρύση υπάρχουν και οι εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου, που είναι τελείως καταστραμμένη, του Αγίου Αντωνίου, της Αγίας Κυριακής, του Αγίου Γεωργίου, στην τοποθεσία Κάτω Κερά και η εκκλησία του Αγίου Πνεύματος. Εδώ βρίσκεται και το νεκροταφείο του χωριού.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.rethemnosnews.gr