Οικισμός της κοινότητας Σούδας, της επαρχίας Κυδωνίας. Ο οικισμός αυτός δημιουργήθηκε ως εξής: Όταν το 1873 τέλειωσε η κατασκευή του ναυστάθμου (τερσανά), ήλθε για επιθεώρηση ο τότε Σουλτάνος Αβδούλ Αζίζ, που αποβιβάστηκε στην προβλήτα και έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από το τουρκικό στοιχείο. Εκεί τον επισκέφθηκε επιτροπή Τούρκων, που είχαν κτήματα στην Άνω Σούδα, τις Βλητές, και το Αγροκήπιο και ζήτησε να γίνει εκεί συνοικισμός. Οι Τούρκοι, για λόγους ασφαλείας (φοβόντουσαν τους επαναστάτες) διανυκτέρευαν, ως τότε, άλλοι στα Χανιά και άλλοι στη νησίδα που βρίσκεται στην είσοδο του λιμανιού. Η επιτροπή υπέδειξε στο Σουλτάνο την τοποθεσία που έπρεπε να κτιστεί ο οικισμός.
Ο Σουλτάνος Αβδούλ Αζίζ δέχθηκε το αίτημα της επιτροπής και διέταξε αμέσως να αρχίσουν τα έργα. Κτίστηκαν τότε 100 συνολικά σπίτια που σώζονται μέχρι σήμερα αργότερα προστέθηκαν και άλλα και έτσι δημιουργήθηκε ο συνοικισμός που αποτελεί σήμερα την Κάτω Σούδα.
Για την πρόληψη πλημμυρών από τη βροχή, αλλά και από τη θάλασσα, επειδή ο οικισμός ήταν στην ίδια στάθμη με την επιφάνεια της θάλασσας ή και σε χαμηλότερη ακόμη, είχαν ανοιχτεί πολλά χαντάκια γύρω και μέσα στον οικισμό, που με την πάροδο του χρόνου καλύφθηκαν (μπαζώθηκαν) από τους ίδιους τους κατοίκους, με αποτέλεσμα τα νερά της βροχής να πλημμυρίζουν την περιοχή και να θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή των κατοίκων. Ο οικισμός αυτός ονομάστηκε Αζιζιέ προς τιμή του σουλτάνου Αζίζ.
Μετά την αποπεράτωση του Αζιζιέ, πολλοί πλούσιοι Χανιώτες, προβλέποντας τη ραγδαία εξέλιξη της περιοχής, σπεύδουν και αγοράζουν κτήματα και οικόπεδα, ενώ απεναντίας οι Τσικαλαριανοί ήταν ακόμη διστακτικοί.
Η διστακτικότητά τους δικαιολογείται από το γεγονός ότι κατά το έτος 1876 από το τούρκικο δημόσιο αλυκές, κοντά στο σημερινό σχολείο, βγήκαν αναθυμιάσεις αποπνικτικές, που η δυσοσμία τους έφθανε μέχρι τα Τσικαλαριά.
Εκτός όμως των αλυκών, τα τέλματα και τα έλη, που υπήρχαν στο μεγαλύτερο μέρος, έκαναν την περιοχή ανθυγιεινή και ακατάλληλη για μόνιμη εγκατάσταση.
Οι αλυκές έδωσαν νέα ονομασία στον οικισμό Αζιζιέ. Ονομάστηκε Τούζλα, που σημαίνει στην τούρκικη γλώσσα αλυκή, μιας και τουζ σημαίνει αλάτι. Η ονομασία αυτή επικράτησε από το έτος 1880.
Κατά την εποχή αυτή οι Άγγλοι που ασχολούνταν με τη βυθομέτρηση του λιμανιού αισθάνθηκαν την αποπνικτική δυσοσμία των αλυκών και των ελών και πρώτοι έδωσαν το όνομα στον κόλπο της Μινώας SoudaBay (= όρμος δυσώδους αύλακος). Με το όνομα αυτό γράφτηκε στον Αγγλικό Ναυτικό Χάρτη.
Από το 1880, μετά την αχρήστευση των αλυκών, άρχισαν να κατεβαίνουν οι Τσικαλαριανοί εδώ για μόνιμη εγκατάσταση, μέχρι δε το 1894 είχαν κτιστεί γύρω στα 150 σπίτια και μαγαζιά στην Άνω Σούδα. Ακολουθεί η επανάσταση του 1896-98, εκκενώνεται η Σούδα από τους Χριστιανούς κατοίκους της και οι Τούρκοι λεηλατούν και καίουν σπίτια και καταστήματα. Μετά το τέλος της επανάστασης και την αποχώρηση των Τούρκων, οι Σουδιανοί επιστρέφουν και επιδίδονται στην ανοικοδόμηση και την επισκευή σπιτιών και καταστημάτων.
Στη θέση μεταξύ Σχολείου και Κάτω Σούδας και σε απόσταση περί τα 300μ. από την ακτή της θάλασσας υπάρχει τοποθεσία που λέγεται Ελληνικά. Εκεί έχουν ανευρεθεί θεμέλια κτιρίων, νομίσματα, τάφοι και διάφορα άλλα ευρήματα βυζαντινής εποχής. Πιθανολογείται ότι εκεί υπήρχε κωμόπολη, που πιθανόν καταστράφηκε από τους πειρατές.
Μεταξύ των παλιότερων οικογενειών αναφέρονται οι: Στριμπούληδες, Μουταλιανίδες, Μπαλαμπάνιδες.
Στην τοποθεσία Μελοσσόκηπος, του οικισμού Κάτω Σούδα, είναι κτισμένη η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Η εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου είναι η μητρόπολη του οικισμού, κτισμένη κατά τα έτη 1967-72.
(*) « Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.»
Φώτο:
Κρήτη | Η κρυφή παραλία της Σούδας με το εντυπωσιακό ποταμάκι! | Photos