Είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Απέχει 15χμ. από τα Χανιά επί της κεντρικής αρτηρίας Χανίων – Κισάμου. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 20μ. σε τοποθεσία κατάφυτη από εσπεριδοειδή και ελαιόδεντρα. Οι γύρω χωματόλοφοι είναι κατάσκεποι από αμπέλια.
Οι κάτοικοι του Γερανίου, που φτάνουν τους 500, είναι εργατικοί και καλόκαρδοι. Παράγουν εσπεριδοειδή, ελαιόλαδο, σταφίδα, λαχανικά και ζωοτροφές. Τα σπίτια και οι αποθήκες είναι τα περισσότερα παλιά, τελευταία όμως άρχισε η κατασκευή νέων σπιτιών. Όλα τα σπίτια είναι καθαρά και συνεχώς ανοιχτά για κάθε ξένο ή επισκέπτη.
Η ύδρευση και η άρδευση γίνεται με αγωγούς, οι οποίοι μεταφέρουν άφθονο νερό από τη λίμνη της Αγιάς. Το οδικό δίκτυο εξυπηρετεί την περιοχή απόλυτα. Η αφθονία του νερού, το πολύ γόνιμο έδαφος, αλλά και οι ακούραστοι και προοδευτικοί κάτοικοι δημιούργησαν ένα τοπίο, το οποίο αν και δεν είναι μοναδικό στην ξερή χώρα μας, είναι τουλάχιστον σπάνιο και συνδυάζει πράσινο, πλούτο και θάλασσα.
Στην κοινότητα Γερανίου ανήκουν οι οικισμοί: Λουτράκι και. Παλαιό Γεράνι. Η ονομασία του χωριού οφείλεται σε μίαν απλή, ξύλινη, αντλητική μηχανή γερανός ή γεράνι κοινώς, που τοποθετήθηκε σε ένα πηγάδι αρχαίου οικισμού δυτικά στο Κάτω Γεράνι και λεγόταν Πηγαδάκι. Ο οικισμός Πηγαδάκι μαζί με τον οικισμό του Αγίου Ελευθερίου, που βρισκόταν στα ανατολικά, σύμφωνα με μια εκδοχή κοντά στη θάλασσα τότε, αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της κοινότητας, που ήταν επίνειο της αρχαίας Περγάμου, που κτίστηκε από τον Αγαμέμνονα κατά την επιστροφή του από την Τροία.
Το χωριό, όμως, έγινε αργότερα εξαιτίας της θέσης του στόχος των πειρατών. Οι πειρατές στην πλειοψηφία τους ήταν Ενετοί και σ’ αυτούς αποδίδεται η ύπαρξη ενός μικρού φρουρίου στη θέση Παλιομαγατζές. Έτσι, κτίστηκε το Πάνω Γεράνι, το οποίο ίσως γι’ αυτό το λόγο λέγεται και Νέο Γεράνι. Το Κάτω Γεράνι λέγεται σήμερα Παλαιό Γεράνι.
Το χωριό αναφέρεται στους βενετσιάνικους καταλόγους ως Gerani. Το 1583 είχε 149 κατοίκους σύμφωνα με τις πληροφορίες του «Καστροφύλακα». Την εποχή της Τουρκοκρατίας το χωριό δοκιμάστηκε άγρια από τους Τούρκους και ιδιαίτερα από τους γενίτσαρους.
Το 1867, οι κάτοικοι του χωριού εμόντισαν (= υποτάχθηκαν) και ζήτησαν από τους επαναστάτες να φύγουν από το χωριό. Εκείνοι υπάκουσαν και έφυγαν. Μόλις οι Τούρκοι πληροφορήθηκα ν το γεγονός όρμησαν σαν θεριά, σκότωσαν πολλούς, ατίμησαν γυναίκες και λεηλάτησαν σπίτια.
Κάποτε, ο Χαλίνογλου, Τούρκος από το Γεράνι, που έμενε στο σημερινό μετόχι Ησυχάκη, επιστρέφοντας από τα Χανιά, συνάντησε τον αρχιεργάτη του Παυλήν να κλαίει, επειδή ένας άγνωστος Έλληνας περνώντας από εκεί του πείραξε το σπανάκι. Ο Χαλίνογλου, για να εκδικηθεί, σκότωσε 5 Έλληνες τους οποίους συνάντησε μπροστά του, όταν πήγαινε από τη Γέφυρα του Πλατανιά μέχρι τη θέση Μνημείο επιστρέφοντας στοΠάνω Γεράνι.
Στη θέση Στρογγυλά, ο Ιωάννης Παπαδογεωργάκης ή Παπαδογιωριάκης έχοντας το καριοφίλι, που του έκανε δώρο ο Χαλίνογλου, επειδή η μητέρα του Ιωάννη ονόματι Σμαράγδη θήλασε το παιδί του Χαλίνογλου, σκόπευσε αθέατος τον άγριο Τούρκο. Το όπλο όμως του Παπαδογεωργάκη δεν εκπυρσοκρότησε. Έτσι, σώθηκε ο Χαλίνογλου, που δεν αντιλήφθηκε καν το γεγονός. Ένας Τούρκος, που είδε τη σκηνή, μαρτύρησε το γεγονός στο Χαλίνογλου, που κάλεσε τον Παπαδογιωργάκη και τον απείλησε για την ενέργειά του.
Αργότερα, ο Παπαδογιωργάκης σκότωσε το Χατζή Σάκκο, άγριο γενίτσαρο, στη θέση Σοκάκι στο Πάνω Γεράνι. Μετά την πράξη του αυτήν αυτοεξορίσθηκε στα Σφακιά, όπου εργάστηκε ως βοσκός κοντά σ’ έναν ιερέα, ο οποίος του φανέρωσε και τη συγγένεια, που τους ένωνε. Ο ιερέας εκείνος έστειλε τον Ιωάννη στο Ναύπλιο, όπου έγινε και υπασπιστής του Όθωνα. Ο Ιωάννης Παπαδογιωργάκης έγινε τόσο ξακουστός για τα κατορθώματά του που πήρε την επωνυμία καπετάν Γερανιώτης (καπετάνιος από το Γεράνι). Ο καπετάν Γερανιώτης παντρεύτηκε την πρώτη κόρη του στρατηγού Χάλη, που λεγόταν Άννα, απέκτησε δε τρεις κόρες και δυο γιους. Απόγονοί του σώζονται μέχρι σήμερα.
Την εποχή της Τουρκοκρατίας, λειτουργούσε κρυφό σχολείο στη θέση Κοτσυφιανά στο ναό της Παναγίας, χρέη δε δασκάλου εκτελούσε ο ιερέας Ανδρέας Παπαδογιωριακάκης.Ο ιερέας αυτός κατάφερε ν’ αναγείρει το ναό της Παναγίας αφού πήρε την έγκριση του σουλτάνου, όταν προσωπικά τον επισκέφθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ο ναός αυτός υπάρχει ακόμη και σήμερα. Ο ναός της Παναγίας ήταν γραφτό να γίνει και η αγχόνη του ιερέα, γιατί από το τόξο της μισοτελειωμένης ωραίας πύλης κρεμάστηκε από το Φαφούλ Αγά από το χωριό Αγία Μαρίνα, επειδή έκτισε δίχως τη δική του άδεια την εκκλησία. Το σώμα του άτυχου ιερέα τάφηκε από τη σύζυγό του Σμαράγδη και το γιο του Ιωάννη κάτω από το νότιο παράθυρο του Ναού, το έτος 1815.
Ο Ιωάννης Παπαδογιωριακάκης εκδικήθηκε το θάνατο του πατέρα του σκοτώνοντας τον Αμπντούλ, γιο του φονιά. Έπειτα πήγε στην Αράδαινα, όπου γνωρίστηκε με τους Κουρμούληδες και άλλους Φιλικούς. Μαζί με άλλους Χαΐνηδες βοήθησε τον πασά, τον Πνιγάρη, να εξολοθρεύσει τους γενίτσαρους από την Κρήτη.
Στη θέση Πηγαδάκι υπήρχε αρχαίος ναός της Παναγίας. Στη θέση Άγιος Ελευθέριος ερείπια αρχαίου ναού του Αγίου Ελευθερίου, όπου η Κα Κοκκινάκη Χρυσή με δικά της έξοδα έκτισε ναό, ενώ ένα μέρος του πρώτου ναού παρέμεινε άθικτο. Στην ίδια θέση βρέθηκε αρχαία πλάκα, που συμβόλιζε αρχαίο ελληνικό ναό. Η ιστορία της κοινότητας αναφέρει και το γεγονός ότι ο Ιωάννης Κονδυλάκης υπήρξε δάσκαλος στην κοινότητα Γερανίου, πολλά δε γεγονότα των έργων του αναφέρονται στη ζωή του στο σχολείο της κοινότητας.
Από τις παλιότερες οικογένειες αναφέρονται οι: Μαντονάκηδες, Στιβανάκηδες, Χαραλαμπάκηδες, Τζιάκηδες, Φραγκουδάκηδες. Στην τοποθεσία Μάη Βρύση οι Τούρκοι γιόρταζαν για τρεις μέρες την Πρωτομαγιά, με αποτέλεσμα να διακόπτεται η επικοινωνία με τα χωριά της Πάνω Ρίζας. Σε ψηλότερη θέση από το χωριό βρίσκεται το δάσος του Ρούβα, το ωραιότερο δάσος πρίνων της Κρήτης, που ήταν το καταφύγιο των Χριστιανών κατά τις συνεχείς επαναστάσεις εναντίον των κάθε είδους κατακτητών. Το χειμώνα του 1867, χρησίμευσε σαν καταφύγιο των γυναικόπαιδων της Μεσαράς, που έζησαν εκεί, κάτω από αφάνταστες στερήσεις. Στο δάσος αυτό γεννήθηκε ο μακεδονομάχος Γεώργιος Κατεχάκης, που γι’ αυτόν το λόγο ονομάστηκε καπετάν Ρούβας. Στη Γέργερη γεννήθηκε και ο γενναίος οπλαρχηγός καπετάν Φραγκιός Μαστραχάς.
Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής το χωριό προσέφερε στον αγώνα εναντίον του κατακτητή 24 από τους κατοίκους του. Στις 14 Αυγούστου 1944 θρήνησε 24 παλικάρια του που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς σε αντίποινα για την αντιστασιακή δράση των Γεργεριανών. Στο γεγονός αναφέρεται χαρακτηριστικά το δίστιχο:
«Περάσατε στου Σοκαρά στη Γέργενη να βγείτε
τάφους κι εκεί ομαδικούς και σκοτωμούς θα δείτε».
Στο χωριό υπάρχουν οι εκκλησίες, της Παναγίας της Κεράς, η παλιότερη εκκλησία του χωριού, με καπνισμένες τοιχογραφίες πιθανόν του 1443, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Στυλιανού, του Προφήτη Ηλία, που κτίστηκε το 1905, σε ένα γραφικότατο βράχο του χωριού και του Αγίου Αντωνίου. Παλιότερες οικογένειες είναι οι Σήφηδες (με παρακλάδι τους Φραντζεσκάκηδες), οι Αναστασάκηδες και οι Βοζικάκηδες.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.youtube.com