Είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Ρεθύμνης. Λέγεται και Μεγάλη Επισκοπή. Βρίσκεται σε απόσταση 18 χμ. δυτικά του Ρεθύμνου, βόρεια της Αργυρούπολης και της αρχαίας Λάππας. Έχει υψόμετρο 90 μ. Στο χωριό ζουν γύρω στα 800 άτομα. Η Επισκοπή είναι το κυριότερο κέντρο της περιοχής με αρκετή εμπορική, τουριστική και πνευματική ζωή.
Απο τα κυριότερα προϊόντα της περιοχής είναι το λάδι, τα σιτηρά, τα κηπευτικά και τα χαρούπια.
Η ονομασία Επισκοπή δηλώνει ότι το χωριό υπήρξε έδρα επισκοπής τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο, όπως εξάλλου κι άλλα οχτώ ομώνυμα χωριά στη. Κρήτη.
Αρχικά, το χωριό ήταν έδρα της Επισκοπής Καλαμώνα, που αντικατέστησε την παλιότερη Επισκοπή Λάππας. Όταν οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την Κρήτη, το 961 μ.Χ. βρήκαν την αρχαία Λάππα καταστρεμμένη και στη θέση της ίδρυσαν την Επισκοπή Καλαμώνα, η οποία αρχικά είχε ως έδρα της τη Λάππα ή Λάμπη. Μετά την παρακμή όμως της Λάππας, από το τέλος του 10ου αιώνα, η Επισκοπή Καλαμώνα αποτέλεσε τη μητέρα τριών Επισκοπών: του Καλαμώνα, της Ρεθύμνης του Αυλοποτάμου και της Λάμπης (και Σφακίων). Ο επισκοπικός ναός ήταν ο Άγιος Νικόλαος, που σήμερα είναι ερείπιο. Το χωριό ωστόσο, κατοικούνταν από την πρώτη βυζαντινή περίοδο, όπως μαρτυρούν ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού, που ανακαλύφθηκαν κοντά στην πηγή Φουντάνα, στον ποταμό Μουσέλλα. Ο ναός είχε μωσαϊκά δάπεδα σε σχήματα σταυρού.
Η Επισκοπή κατοικήθηκε από Ενετούς, όπως μαρτυρούν τα ερείπια των μεγάρων τους. Όταν στις αρχές του αιώνα μας ο ΟβιοΙβ επισκέφθηκε το χωριό, είδε λατινικές επιγραφές και ενετικές πόρτες.
Οι κάτοικοί του είναι γηγενείς Κρητικοί, άποικοι από τα γύρω χωριά, και κυρίως από τα Σφακιά, την Ασή Γωνιά κ.ά.
Παλιότερες οικογένειες είναι οι: Βαρδινογιάννηδες, Μενεγάκηδες, Μπαρσιόνη-δες, Λαμπρινουδάκηδες, Λουρνιδάκηδες, Κελαϊδήδες, Μακρυγιαννάκηδες, Σταυρια-νήδες, Μιαρούληδες, Δελενάδηδες, Μπριλάκηδες, Πενθερουδάκηδες κ.ά.
Ας σημειωθεί ότι η ιστορία της Επισκοπής είναι στενά συνδεμένη με τις ιστορικές περιπέτειες των αρχαίων πόλεων Υδραμίας και Λάππας. Η περιοχή αυτή υπήρξε ανέκαθεν (από τη μινωική εποχή και μέχρι σήμερα) αξιόλογο πολιτιστικό κέντρο.
Το 1583 κατοικούσαν στο χωριό – σύμφωνα με τα σημειώματα του «Καστροφύλα-κα» – 446 κάτοικοι. Η Επισκοπή παρέμεινε αρκετά μεγάλη ως την επανάσταση του 1821. Τότε έγιναν μεγάλες μάχες στην περιοχή, καθώς απ’ αυτήν περνούσαν οι Τούρκοι του Ρεθύμνου για τον Απο κόρωνα. Το αποτέλεσμα ήταν να ερειπωθούν πολλά σπίτια, που μαρτυρούσαν έντονα την τούρκικη δουλεία, όταν το 1834 ο ΡββπΙβγ ήρθε στο χωριό. Στην περιοχή της Επισκοπής έγιναν σπουδαίες μάχες και το 1866.
Το χωριό πρέπει να υπήρχε από τους αρχαίους ήδη χρόνους, μια και έχουν βρεθεί ερείπια αρχαίων κτισμάτων στη γύρω περιοχή. Πιστεύεται μάλιστα ότι η Επισκοπή ήταν πολύ πιο κοντά στη θάλασσα – στα όρια του νομού Χανίων και Ρεθύμνης. Ο ισχυρισμός αυτός ενισχύεται από την ύπαρξη ενός τεράστιου σιδερένιου δοκού απ* αυτούς που έδεναν τα καράβια. Ίσως και ένα μέρος του τμήματος του χωριού ήταν καλυμμένο από θάλασσα, όπου με την πάροδο του χρόνου και με τις ανακατατάξεις στο γεωλογικό πεδίο που έγιναν στην Κρήτη, τραβήχτηκε πιο μέσα. Πάντως, το χωριό πρωτοεμφανίστηκε με τη σημερινή του μορφή από τους βυζαντινούς χρόνους.
Στις συμβολές, μάλιστα, του ποταμού Μουσέλλα υπάρχει μια στοά – ίσως να είναι και αρχαίο κτίσμα – που πηγαίνει παράλληλα με τη θάλασσα και χρησιμοποιήθηκε σαν κρησφύγετο επί Γερμανικής Κατοχής. Επίσης, κοντά στον ποταμό έχουν βρεθεί ερείπια, που ίσως αποτελούν τα ερείπια της αρχαίας πόλης Υδραμία.
Στα σύνορα Επισκοπής – Δραμίων, 2 χμ. δυτικά του χωριού, έχει βρεθεί δάπεδο ψηφιδωτό. Σε πολλές όπως είπαμε περιοχές γύρω από το χωριό έχουν βρεθεί αρκετά ευρήματα όπως βύσαλα, αγγεία, πιθάρια κ.ά.
Επειδή η Επισκοπή παλιά αποτελούσε έδρα εκκλησιαστικής επισκοπής, φυσικό είναι να υπάρχουν και αρκετές εκκλησίες όπως, ο Προφήτης Ηλίας που αποτελεί το μητροπολιτικό ναό του χωριού, η Παναγία, ο Άγιος Νικόλαος, ο Άγιος Γεώργιος, η Μεταμόρφωση Χριστού, η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Παντελεήμονας, η Αγία Παρασκευή – είναι κτισμένη πάνω σε βράχο – ο Άγιος Κωνσταντίνος, αποτελεί την εκκλησία του νεκροταφείου του χωριού, ο Άγιος Δημήτριος, άλλη μια εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία και επίσης, μια εκκλησία αφιερωμένη στη μνήμη του Αγίου Γεωργίου, στη θέση Μπιρμανή καθώς και η εκκλησία του Αγίου Ευστρατίου. Για την εκκλησία μάλιστα του Αγίου Ευστρατίου λέγεται ότι η Αικατερίνη Βαρδινογιάννη, είδε θαμμένη σε μια στέρνα στον περίβολο της εκκλησίας, την καμπάνα που πιθανόν να την είχαν κρύψει από τα άπληστα χέρια των Τούρκων. Αυτή ζήτησε τη βοήθεια των χωριανών που μαζί με την καμπάνα ξέθαψαν και πολλά πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη. Στο σημείο εκείνο κτίστηκε η σημερινή εκκλησία του Αγίου Ευστρατίου. Μάλιστα, λέγεται ότι η παλιά εκκλησία αποτελούσε έδρα επισκόπου. Από αυτήν την εκκλησία βρέθηκαν μόνο ερείπια.
Από το χωριό αυτό κατάγεται και ο αξιόλογος αποθανών πολιτικός Παύλος Βαρδινογιάννης και τα αδέλφια του, οι οποίοι είναι γνωστοί στην οικονομική ζωή της Ελλάδας και του εξωτερικού. Έχουν ενισχύσει οικονομικά το χωριό τους και χρηματοδοτούν πολλές πολιτιστικές πρωτοβουλίες των κατοίκων της περιοχής.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.cretelife.gr