Η Επισκοπή είναι χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κισάμου. Βρίσκεται σε απόσταση 30χμ. δυτικά από τα Χανιά και σε υψόμετρο 162μ. Το χωριό κατοικούν 104 περίπου άτομα. Στην κοινότητα ανήκουν και τα μετόχια Αστρικάς, Άγιος Αντώνιος και Νταμηλιανά.
Τα σπουδαιότερα προϊόντα του χωριού είναι το λάδι, το κρασί και οι ελιές. Εδώ καλλιεργούνται, επίσης, πολλά αμπέλια, που παράγουν εκλεκτά επιτραπέζια σταφύλια. Η Επισκοπή, για πολλά χρόνια και μέχρι το 1851, υπήρξε έδρα του επισκόπου Κισάμου και Σελίνου, γι’ αυτό πήρε και το όνομα Επισκοπή. Δεν μας είναι, όμως, γνωστό πότε εμφανίζεται για πρώτη φορά μ’ αυτό το όνομα, πιθανόν παλιότερα, να ονομαζόταν Προφήτης Ηλίας.
Οι κάτοικοι του χωριού κατάγονται από τις επαρχίες Δυτικής Κισάμου, Σελίνου και Σφακίων, καθώς και από τους Λάκκους της επαρχίας Κυδωνίας. Στην Επισκοπή οι παλιότερες οικογένειες είναι των Νικηφοράκηδων, Λαγουδάκηδων, Μαλαδράκηδων, Κορναράκηδων, Λουκάκηδων, Νταμπαράκηδων, Χατζηδάκηδων, Κουκουνάκηδων, Μαρκετάκηδων και Τσοντάκηδων.
Όλη η ιστορία του χωριού είναι στενά συνδεμένη με την πολύ παλιά εκκλησία του Μιχαήλ Αρχάγγελου και την ιστορία της επισκοπής. Η επισκοπική εκκλησία του Μιχαήλ Αρχάγγελου σώζεται μέχρι σήμερα και από το σχήμα της, που είναι «κυκλοτερής ροτόντα» και δε συναντάται σε κανένα άλλο μέρος της Κρήτης, συμπεραίνουμε ότι πρέπει να έχει κτιστεί τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Όταν ο ναός έγινε έδρα επισκοπής, προστέθηκαν γύρω του άλλα κτίρια, που αποτελούσαν το επισκοπικό μέγαρο. Από τα κτίρια αυτά, το μόνο που έχει απομείνει σήμερα, είναι λίγα ερείπια, ο ναός, όμως, διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Στο προαύλιο της εκκλησίας υπάρχει σήμερα η προτομή του Μελχισεδέκ Δεσποτάκη, που υπήρξε επίσκοπος Κισάμου και Σελίνου. Σύμφωνα με πληροφορίες, κοντά στο χωριό και στην τοποθεσία Σπλάντζια, σ’ έναν πλάτανο, κρεμάστηκε από τους Τούρκους, στις 19 Μαΐου του 1821 ένας από τους επισκόπους του Μιχαήλ Αρχάγγελου.
Η τόσο παλιά και πανέμορφη εκκλησία του Μιχαήλ Αρχάγγελου, έδωσε έμπνευση στο λαό να πλάσει τις δικές του ιστορίες για τον Αρχάγγελο και το ναό του, ιστορίες που δείχνουν το βαθύ του θρησκευτικό συναίσθημα και τη μεγάλη του ευλάβεια. Σύμφωνα, λοιπόν, με την παράδοση, στο ναό που λέγεται ότι είχε 101 πόρτες, είχαν κλειστεί, κάποτε, αρκετοί οπλισμένοι Έλληνες και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας τους απ’ τους Τούρκους κάποιος πυροβόλησε τη χρυσή πόρτα της εκκλησίας, η σφαίρα, όμως, γύρισε πίσω και τον σκότωσε.
Ακόμα και σήμερα, σώζεται στο ναό μια πέτρινη κολυμβήθρα. Λέγεται ότι η κολυμβήθρα ήταν τοποθετημένη κάτω από ένα σημείο της οροφής απ’ όπου έσταζε ιαματικό νερό. Το νερό αυτό, όμως, λένε ότι σταμάτησε να τρέχει, από τότε που μια γυναίκα έπλυνε στην κολυμβήθρα τα βρώμικα ρούχα του παιδιού της.
Ένας Τούρκος, επίσης, λέγεται ότι έκοψε κάποτε ένα δέντρο που βρισκόταν στον περίβολο της εκκλησίας. Επειδή όμως, γνώριζε πολύ καλά ότι ο Αρχάγγελος ήταν θαυματουργός και ότι μ’ αυτήν του την πράξη θα θύμωνε πολύ και θα τον έδερνε, πήρε μια οκά λιβάνι και το πήγε στον καλόγερο της εκκλησίας για να εξιλεωθεί. Μια γυναίκα, η Ελπίδα Τσουράκη, που ζει σήμερα στο χωριό, διηγείται την προσωπική της περιπέτεια. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις αφηγήσεις της, κάποτε πήρε από την εκκλησία του Αρχάγγελου τα ξύλα που προορίζονταν για στασίδια της εκκλησίας και τα έκρυψε κάτω από το κρεβάτι της. Από τότε, όμως, και για τρεις μέρες, έτρωγε συνεχώς ξύλο, δεν έβλεπε, βέβαια ποιος τη χτυπούσε, το κορμί της όμως ήταν ολόμαυρο απ’ τα χτυπήματα. Μετά τις τρεις μέρες και αφού επέστρεψε τα ξύλα στο ναό, σταμάτησε να τρώει ξύλο.
Πολλοί ντόπιοι, αλλά και αρκετοί επιστήμονες, ισχυρίζονται ότι από παλιά και ίσως ακόμα και σήμερα υπάρχουν στην εκκλησία μυστικές κρύπτες, όπου είναι κρυμμένοι αμύθητοι θησαυροί. Σήμερα, οι ντόπιοι κάτοικοι διηγούνται πολλές ιστορίες, σχετικά με τους θησαυρούς αυτούς. Κάποτε, λένε, και πριν το 1900, έφτασαν στο χωριό δυο Άγγλοι περιηγητές, επισκέφτηκαν τον επίτροπο της εκκλησίας και τον παρακάλεσαν να τους φιλοξενήσει, για να μπορέσουν την άλλη μέρα να θαυμάσουν το ναό. Του ζήτησαν, όμως, να τους στρώσει μπροστά στην ανοικτή πόρτα. Ο επίτροπος παραξενεύτηκε γι’ αυτήν τους την επιθυμία, δεν έδωσε όμως σημασία. Τα χαράματα σηκώθηκε να τους περιποιηθεί, αλλά οι Άγγλοι δεν υπήρχαν πουθενά. Τη νύχτα, είχαν μπει στην εκκλησία από την ανοικτή πόρτα, είχαν ανοίξει τρεις τρύπες και είχαν κλέψει όλους τους θησαυρούς που ήταν κρυμμένοι εκεί. Έτσι, πιστεύουν οι ντόπιοι ότι χάθηκαν οι θησαυροί του Αρχάγγελου Μιχαήλ, μερικοί, όμως, αρχαιολόγοι αναζητούν ακόμα και σήμερα μια κρύπτη με θησαυρούς, που επιμένει ζηλότυπα να τους κρατά αόρατους από τα ανθρώπινα μάτια.
Στην Επισκοπή, συναντάμε και άλλες εκκλησίες, αρκετά παλιές κι αυτές. Είναι η εκκλησία του Προφήτη Ηλία, 600 περίπου χρόνων, η Κοίμηση της Θεοτόκου και ο Άγιος Γεώργιος, καθώς και λίγα ερείπια, απομεινάρια της εκκλησίας του Χριστού. Από την Επισκοπή κατάγεται ο ξακουστός αγωνιστής Αναστασογιάννης, που διετέλεσε βουλευτής κατά την περίοδο 1880 με 1890. Ο Αναστασογιάννης ήταν από τους πρώτους βουλευτές που ζήτησαν την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Μετά την πράξη του αυτή, οι Τούρκοι του ζήτησαν να ανακαλέσει την υπογραφή του και όταν αυτός αρνήθηκε, τον εξόρισαν στα ενδότερα της Μ. Ασίας. Μετά από πολλές κακουχίες και περιπέτειες, κατάφερε να δραπετεύσει και να γυρίσει στην Επισκοπή, όπου και πέθανε.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1992.