Επαρχία Σφακίων, Χανιά

Μια από τις επαρχίες του νομού Χανίων με 2.484 κατοίκους. Είναι η πιο ορεινή επαρχία της δυτικής Κρήτης, αφού περιλαμβάνει ολόκληρο σχεδόν τον ορεινό όγκο των Λευκών Ορέων, που στην περιοχή αυτή έχουν τις ψηλότερες κορυφές τους (Πάχνες 2452μ.). Ανάμεσα στις ψηλότερες κορυφές των Λευκών Ορέων (τριγυρισμένο από τα βουνά Κάστρο, Τρυπάλι, Αγκαθές) απλώνεται το ιστορικό και γόνιμο οροπέδιο του Ασκύφου, που πιστεύεται ότι ήταν κάποτε λίμνη.

Στην επαρχία Σφακίων βρίσκεται το περίφημο για την ομορφιά και την αγριότητά του Φαράγγι της Σαμαριάς. Υπάρχουν ακόμα 15 φαράγγια και πολλά σπήλαια.

Το όνομα Σφακιά δεν είχε ετυμολογηθεί οριστικά και πειστικά. Γι’ αυτό υπάρχουν διάφορες απόψεις. Σύμφωνα με μια από αυτές προέρχεται από το φυτό πικροδάφνη, που κρητικά λέγεται σφάκα. Στο Σέλινο και τη Σητεία υπάρχουν χωριά που ονομάστηκαν από αυτό το φυτό, αλλά λέγονται Σφάκα και όχι Σφακιά. Άλλη ετυμολόγηση είναι από το σφακός, την γνωστή φασκομηλιά. Μερικοί συνδέουν το όνομα Σφακιά με την πόλη Σφαξτης Τύνιδας. Σύμφωνα τέλος με μια άλλη πιθανότερη άποψη, το όνομα παράγεται από την αρχαία λέξη σφαξ (=χάσμα της γης, φαράγγι). Άρα Σφακιά (=η χώρα των φαραγγιών). Η ορεινή περιοχή των Σφακιών δεν υποτάχθηκε στους Βενετούς για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Κατά τον 150-160 αιώνα κτίστηκε ένα μικρό ενετικό φρούριο, το CasteISphacia, που δεν ήταν έδρα καστελανίας.

Τα Σφακιά διοικούνταν από προβλεπτή (proveditore) και όχι από casteIIano. Η περιοχή ήταν εστία πολλών επαναστάσεων και γι’ αυτό διατάχθηκε η ερήμωση της επαρχίας και κυρίως του χωριού Ανώπολη. Πριν ακόμα κτισθεί το φρούριο στη Χώρα Σφακίων, είχε ιδρυθεί στα ανατολικά της επαρχίας – κοντά στο χωριό Καψο δάσος – ένα άλλο ενετικό φρούριο, ερειπωμένο σήμερα, γνωστό ως Φραγκοκάστελλο. Το 1828 διαδραματίστηκε εδώ η ηρωική μάχη του Ηπειρώτη αγωνιστή Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη κατά των Τούρκων, στην οποία σκοτώθηκε. Στην περιοχή αυτή παρατηρείται ένα περίεργο και ανεξήγητο ως τώρα φαινόμενο, οι δροσοuλίτες. Στην πεδιάδα του Φραγκοκάστελλου, όταν επικρατεί γαλήνη και νηνεμία – ιδιαίτερα στο δεύτερο δεκαπενθήμερο του Μαΐου – πριν ανατείλει ο ήλιος και μάλιστα όταν πρόκειται να φυσήξει βοριάς, εμφανίζονται στον κάμπο Θυμέ και για 10 λεπτά περίπου ανθρώπινες σκιές σε μακριά σειρά, ντυμένες στα μαύρα, πεζοί και καβαλάρηδες, με αστραφτερά όπλα, περικεφαλαίες και ξίφη. Οι σκιές αυτές κατευθύνονται από το ναό του Αγίου Χαραλάμπους προς το φρούριο του Φραγκοκάστελλου, άλλοτε σε παράταξη μάχης και άλλοτε να κάνουν γυμνάσια! Το περίεργο αυτό φαινόμενο, σύμφωνα με τις διηγήσεις των κατοίκων της περιοχής που ισχυρίζονται πως είδαν τους δροσοuλίτες, είναι ορατό μόνο από την πεδιάδα και όχι από τα τριγύρω υψώματα. Τις σκιές αυτές ο λαός τις ονόμασε δροσοuλίτες ή δροσίτες. Επειδή εμφανίζονται – κυρίως στις 18 του Μάη σύμφωνα με το παλιό ημερολόγιο – πιστεύουν πως πρόκειται για τις σκιές των πολεμιστών του Χατζημιχάλη Νταλιάνη, που έπεσε στις 18 Μαΐου και των άλλων Κρητικών, που αγωνίστηκαν και σκοτώθηκαν σ’ αυτό το κάστρο εκείνες τις ημέρες (Μάιος 1828).

Μια επιστημονική εξήγηση αποδίδει το φαινόμενο σε αντικατοπτρισμό ή σε διάθλαση του φωτός. Το φαινόμενο πάντως των δροσουλιτών παραμένει μυστήριο και δυσερμήνευτο επιστημονικά.

Στην περίοδο της Ενετοκρατίας οι κάτοικοι εκτός από την πατροπαράδοτη κτηνοτροφία, άρχισαν να ασχολούνται και με τη ναυτιλία, επειδή το ορεινό και άγονο έδαφος δεν τους παρείχε τη δυνατότητα να ασχοληθούν με τη γεωργία. Αυτό συνεχίστηκε και στον πρώτο αιώνα της Τουρκοκρατίας. Έτσι οι Σφακιανοί ήταν οι μόνοι ναυτικοί της Κρήτης. Ενετοί ή Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν ποτέ μόνιμα στα Σφακιά και οι θαλάσσιες επιχειρήσεις απέφεραν πλούτο σε πολλούς Σφακιανούς. Στην περίφημη επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770) και στους αγώνες του 190υ αιώνα η επαρχία αυτή υπήρξε θέατρο πολλών μαχών, καταφύγιο των γυναικόπαιδων και κύριο ορμητήριο των Κρητικών.

Ύστερα από την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, ολόκληρη η περιοχή καταστράφηκε από τους Τούρκους και έτσι έσβησε η ευημερία των Σφακιανών. Εκκλησιαστικά η επαρχία είχε δική της επισκοπή στην Α’ και Β’ βυζαντινή περίοδο με έδρα την αρχαία πόλη Φοίνικα. Στην Ενετοκρατία η επισκοπή παύει να υπάρχει γιατί δεν υπάρχουν στα Σφακιά καθολικοί. Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας η επαρχία υπαγόταν απευθείας στη μητρόπολη Κρήτης. Σήμερα, υπάγεται, μαζί με την επαρχία Αγίου Βασιλείου, στην επισκοπή Λάμπης και Σφακίων, που έχει έδρα το Σπήλι. Πρωτεύουσα της επαρχίας Σφακίων είναι η Χώρα Σφακίων (ή απλώς η Χώρα), που βρίσκεται στα παράλια του Λιβυκού πελάγους. Είναι κτισμένη στους πρόποδες ενός απότομου βουνού και διαθέτει ένα μικρό γραφικό λιμάνι, που σήμερα έχει μεγάλη εμπορική και τουριστική κίνηση.

Στην επαρχία Σφακίων αναπτύχθηκαν στην αρχαιότητα σημαντικές πόλεις, όπως 1) η Τάρρα, στη θέση του σημερινού χωριού Αγία Ρουμέλη, 2) η Ανώπολη, 3) η Κατώπολη, γνωστότερη ως Φοίνικας (έδρα επισκόπου στη βυζαντινή περίοδο) στη θέση του σημερινού χωριού Λουτρό, 4) η Αραδήν, η σημερινή Δραδένα ή Αράδαινα, 5) η Νικήτα, στην περιοχή του Φραγκοκάστελλου, όπου και η περίφημη παλαιοχριστιανική βασιλική του Αγίου Νικήτα κ.λ.π.

Τα Σφακιά είναι ένας τόπος άγριος, τραχύς, απρόσιτος, χάρη στα άγρια βουνά και τις απότομες ακτές τους. Υπήρξε η οχυρή περιοχή της Δυτικής Κρήτης όπως και το Λασίθι της Ανατολικής. Στην επαρχία Σφακίων παράγονται κυρίως κτηνοτροφικά προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας (περίφημα είναι τα σφακιανά τυριά). Στα νότια παράλια (παλιά) αναπτύσσεται η ελαιοκομία και τα πρώιμα κηπευτικά προϊόντα (περιοχή κάμπος του Φραγκοκάστελλου). Η ναυτιλία και ο τουρισμός είναι επίσης κύρια απασχόληση των κατοίκων όπως και η μελισσοκομίαμε το περίφημο Σφακιανό μέλι, Γνωστό είναι και το όνομα του χωριού Βρασκάς που δηλώνει εκείνον που κατασκευάζει 6ρασκιά, δηλ. κυψέλες μελισσών.

Ειδήσεις για τη ζωή των Σφακιανών, τις συνήθειές τους, τη μορφή του τόπου κατά τον 180 αιώνα, καθώς και περιγραφή της καταστροφής της επαρχίας από τους Τούρκους μετά τον άτυχο ξεσηκωμό του εθνικού ήρωα και πρωτομάρτυρα της ελληνικής εθνεγερσίας, Ιωάννη Βλάχου ή Δασκαλογιάννη, μας δίνει με ζωντανό και γραφικό τρόπο – στο ντόπιο ιδίωμα – το περίφημο «Τραγούδι του Δασκαλονιάννη». Πρόκειται για ένα μακροσκελές στιχούργημα, που συνέθεσε το 1786 ένας Σφακιανός ριμαδόρος, ο Μπάρμπα-Παντζελιός.

Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι ο άλλοτε άγονος και ξηρός κάμπος της παραλίας και της ενδοχώρας του Φραγκοκάστελλου έχει υποστεί τελευταία μια ριζική αλλαγή. Έγιναν – και θα γίνουν στη συνέχεια – αξιόλογα και σύγχρονα έργα. Οι γεωτρήσεις έδωσαν άφθονα νερά και μετέβαλαν την περιοχή σε μια πραγματική όαση. Ακμάζουν τώρα στα μέρη αυτά, η γεωργία, η κτηνοτροφία, η μελισσοκομία και η αλιεία. Κτίστηκαν θαυμάσια (κάτασπρα) σπίτια για τουρίστες και για ντόπιους. Έγιναν δρόμοι, βελτιώθηκαν τα έργα τηλεπικοινωνίας κ.λ.π. Έχει προγραμματισθεί εκεί το πρότυπο «ηλιακό χωριό». Τα έργα αυτά – σε συνδυασμό με τις φυσικές καλλονές του τοπίου, τα πολλά μνημεία, τα χειμερινά λουτρά, τον τουρισμό κ.λ.π. τόνωσαν και αξιοποίησαν την περιοχή, η οποία σήμερα έχει μεγάλη εμπορική και τουριστική κίνηση. Το ίδιο παρατηρείται σήμερα και στα άλλα παραλιακά μέρη των Σφακίων και κυρίως στη Χώρα, στην Αγία Ρούμελη-Σαμαριά, στο Λουτρό κλπ. Παντού υπάρχουν τουρίστες, κίνηση, ζωή και άνοδος του βιοτικού επιπέδου.

*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.