Οι Ελένες είναι χωριό τις επαρχίας Αμαρίου. Βρίσκεται νότια του Ρεθύμνου, σε απόσταση 38 χμ. απ’ αυτό και σε υψόμ. 720 μ. Έχει 200 κατοίκους. Αποτελεί κοινότητα μαζί με τα Μεσονήσια.
Το όνομα του πήρε, σύμφωνα με την παράδοση, από δυο καλόγριες που
ονομάζονταν Ελένες και αντιπροσώπευαν το μοναστήρι Καλοείδαινα, που ήταν μετόχι στις Ελένες.
Είναι το αρχαιότερο γνωστό χωριό της περιφέρειας. Με τη σημερινή του μορφή
εμφανίστηκε τον 4ο αιώνα. Τα αρχαιολογικά όμως ευρήματα της περιοχής, που ανέσκαψε ο αείμνηστος Σπ. Μαρινάτος πριν λίγες δεκαετίες στην είσοδο του χωριού πιστοποιούν ότι η τοποθεσία αυτή κατοικούνταν και κατά τη Μινωική εποχή. Πολλά ευρύματα, αγγεία, διπλοί πέλεκεις, βρίσκονταν στο μουσείο Ρεθύμνου και Ηρακλείου.
Οι πολλές βυζαντινές εκκλησίες του χωριού φανερώνουν επίσης ότι το χωριό ήκμασε κατά τη βυζαντινή εποχή.
Οι κάτοικοι του χωριού είναι γνήσιοι Κρήτες. Οι παλιότερες οικογένειες είναι: οι Μαρκαντώνηδες, οι Χριστοδουλάκηδες, οι Κουκλινοί, οι Χειμωνάκηδες, οι Γιανναρά-κηδες, οι Λαρεντζάκηδες, οι Πολιτάκηδες, οι Πατεράκηδες, οι Μανουσάκηδες, οι Αλεξανδράκηδες και οι Χαιρέτηδες.
Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό καταλήφθηκε από τους Τούρκους. Στο γεγονός αυτό οφείλονται και τα τούρκικα τοπωνύμια που έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα στην περιοχή, όπως Μπέη, Γιουσούφ Αγάς κλπ.
Οι κάτοικοι του χωριού, στην περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, περιέθαλψαν πολλούς συμμάχους “Αγγλους, Αυστραλούς, Νεοζηλανδούς και Αμερικανούς. Επιπλέον, εδώ το καλοκαίρι του 1941, εγκαταστάθηκε από τους συμμάχους ο πρώτος ασύρματος όλης της Κρήτης.
Στη θέση Κουκογιάννη οι αρχαιολογικές ανασκαφές που έκανε ο κ. Μαρινάτος έφεραν στο φως αρχαίο τείχος.
Ο ίδιος αρχαιολόγος ανακάλυψε, το 1927, την τρύπαΜαργελέ.που είναι σπήλαιο με στοές, στις οποίες υπάρχουν σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Βρίσκεται απέναντι από το χωριό και δεν έχει ακόμη αξιοποιηθεί.
Στη διάνοιξη του δρόμου του χωριού, που έγινε μετά το 1930, βρέθηκαν δυο πέλε-κεις μινωικής εποχής, οι οποίοι βρίσκονται στο Μουσείο του Ρεθύμνου. Στο χωριό επίσης υπάρχουν δυο φυλάκια Τούρκων ερειπωμένα.
Σ’ ένα φαράγγι του χωριού υπάρχει μια πηγή, «της Παπαδιάς η Βρύση» που το νερό της βγάζει μικρούς κοριαλούς (οστρακοειδή). Το φαινόμενο αυτό δε συμβαίνει πουθενά αλλού στην επαρχία Αμαρίου. Στη θέση Δισκιανά φημολογείται ότι είναι θαμμένη μια χρυσή γουρούνα και δώδεκα χρυσά γουρουνάκια.
Οι εκκλησίες του χωριού είναι ο Άγιος Νικόλαος, δίκλιτη βυζαντινή, το δεύτερο κλίτος η Κοίμηση της Αγίας Άννας (1780). Βάσει των τοιχογραφιών της χρονολογείται στον 11ο με 12ο αιώνα. Οι αρχές του αιώνα θα βρουν τον ναό μισοερειπωμένο. Οι βάρβαροι είχαν κακοποιήσει αρκετές τοιχογραφίες και οι ντόπιοι από ευσέβεια και άγνοια είχαν σκεπάσει πολλές με ασβέστη. Η εκκλησία ανακαινίστηκε με την ευγενή συμπαράσταση του Σπ. Μαρκαντώνη και την προοωπική εργασία των ντόπιων. Ενδιαφέρον για την αναστήλωση του εξωτερικού και της στέγης του ναού έδειξε και η αρχαιολογική υπηρεσία. Το κτίριο του ναού είναι του 8ου αιώνα και λειτουργούσε μαζί με νεκροταφείο.
Άλλες εκκλησίες είναι ο Σωτήρας Χριστός (Μεταμόρφωση) που βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού και δυστυχώς σώζεται μόνο ένας τοίχος. Θεωρείται προγενέστερη εκκλησία του Αγίου Νικολάου και έχει μερικές τοιχογραφίες. Εξίσου σημαντικό εκκλησάκι βυζαντινής εποχής είναι και ο Άγιος Γεώργιος. Δυστυχώς κατά την ανακαί-νηση του το 1950 χάθηκαν και τα τελευταία απομεινάρια της βυζαντινής εποχής. Τέλος η Αγία Ειρήνη είναι πολύ παλιό ξωκλήσι, το οποίο ανακαινίστηκε το 1982 και δε σώζεται τίποτα παλαιό εκτός από μια βυζαντινή εικόνα.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.crete.tournet.gr