Το Δρομόνερο είναι συνοικισμός της κοινότητας Ζυμπραγού Κισάμου, που απέχει 2,5 περίπουχμ. ανατολικά από το χωριό Ζυμπραγού. Στο Δρομόνερο υπάγονται και τρεις μικρότεροι συνοικισμοί, όπως ο εξοχικός συνοικισμός Χασιανά, τα Περδικιανά και τα Χατζη – Μεμεθιανά, που σήμερα έχει μετονομασθεί σε Μηλιά. Στο Δρομόνερο κατοικούν σήμερα 47 περίπου άτομα.
Το χωριό ονομάστηκε Δρομόνερο γιατί ανάμεσα στον κεντρικό δρόμο Παλαιοχώρας – Χανίων, όπου βρίσκεται, λέγεται ότι υπήρχε κάποτε μια πηγή μ’ έναν πλάτανο. Έτσι, λοιπόν, το χωριό λεγόταν δρόμος νερού, δηλαδή Δρομόνερο.
Η περιοχή Δρομονέρου είναι γνωστή από την αποφασιστική μάχη, που έγινε εδώ, στις 14 lουνίου του 1896. Το 1896 βρίσκει ολόκληρη την Κρήτη ανάστατη, από την επανάσταση που ξέσπασε εκείνη τη χρονιά εναντίον των Τούρκων. Οι Τούρκοι της υπαίθρου είχαν κλειστεί στα κατά τόπους φρούρια, που πολιορκούσαν οι Κρητικοί, και περίμεναν την έξοδο του στρατού τους από τις πόλεις για να τους απελευθερώσει. Οι Τούρκοι της ανατολικής Κισάμου είχαν καταφύγει στους πύργους των Βουκολιών και του Δρομόνερου. Ο τελευταίος ήταν σχετικά πολύ πιο μικρός από τους πύργους που είχαν οι Τούρκοι στα άλλα μέρη της Κρήτης, γι’ αυτό και τον αποκαλούσαν περιπαιχτικά Πυργιάλι.
Οι επαναστάτες κάτοικοι των γύρω χωριών, μαζί με τους αρχηγούς και καπεταναίους τους και με τα λίγα μέσα που διέθεταν, προσπαθούσαν να καταλάβουν τους πύργους δεν είχαν, όμως, τη δύναμη να γκρεμίσουν τα τούρκικα αυτά κάστρα. Την κρίσιμη εκείνη στιγμή ένα τούρκικο πλοίο αποβίβασε στην παραλία του Ταυρωνίτη πάνω από 2.000 στρατιώτες. Αυτοί ενώθηκαν με άτακτους Τουρκοκρήτες, που ήλθαν από τα Χανιά, με σκοπό να κτυπήσουν τους επαναστάτες και να πνίξουν την επανάσταση. Οι Τούρκοι κατάφεραν να σκορπίσουν τους πολιορκητές των Βουκολιών και προχώρησαν προς το Δρομόνερο. Τότε μαζεύτηκαν πολλά ηρωικά παλικάρια από τα γύρω χωριά, από τα Παλαιά Ρούματα, του Ζυμβραγού, τις Καρές, το Φωτοκάδω, την Ανώσκελη, την Επισκοπή και άλλα κοντινά χωριά. Έπιασαν, λοιπόν, τις ορεινές διαβάσεις και κτύπησαν τους Τούρκους στις 14 Ιουνίου. Η μεγάλη μάχη, που ακολούθησε, υπήρξε αποφασιστικής σημασίας για την πορεία της επανάστασης. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε ο αρχηγός των Τούρκων ατάκτων Αμεντιγιές.
Το Πρωτοπαλήκαρο «Αμεντιγιές» των Τούρκων σκοτώθηκε από το Χριστόφορο Νικολάου Καλογεράκη με το ψευδώνυμο Τσαγκορονικόλα, καθώς και περίπου 700 πολεμιστές του. Μετά απ’ αυτό, οι Τούρκοι έδωσαν το σύνθημα της υποχώρησης και δεν τόλμησαν να προχωρήσουν. Η μάχη στο Δρομόνερο τερμάτισε, μ’ επιτυχία, την επανάσταση του 1896 στον Κίσσαμο.
Ο λαϊκός στοχαστής Ιωάννης Παναγιωτάκης, που παρακολούθησε τη μάχη 12χρονο παιδί τότε, γράφει γι’ αυτήν: «Ω πόσον ενθυμούμαι την τρομερά εκείνη ημέρα και πώς βοούσαν στ’ αυτιά μου οι συνεχείς πυροβολισμοί και εκκωφαντικοί της μάχης κρότοι…». Η αίσια έκβαση της μάχης αποδίδεται στην αγωνιστικότητα και το θάρρος των μαχητών, αλλά και στη στρατηγική του γέρου αρχηγού της Κισάμου, Αναγνώστη Μαρκοuλάκη, που έδωσε στους επαναστάτες άφθονο πολεμικό υλικό. Ο Μαρκουλάκης προνόησε και έφερε από την Αθήνα, κατά τις παραμονές της μάχης, άφθονα πολεμοφόδια για τις ανάγκες της επανάστασης.
Πολλοί διηγούνται ένα χαρακτηριστικό γεγονός, που συνέβη κατά τη μάχη του Δρομόνερου. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια της μάχης ο Κρητικός αρχηγός Kουκουλάς, από τα Περιβολάκια Κισάμου, αναμετρήθηκε στα όπλα με τον Τούρκο αξιωματικό Χατζη – Μπακαλάο. Κατά την αναμέτρηση τραυματίστηκαν και οι δυο άντρες. Η μάχη του Δρομόνερου είχε μεγάλη σημασία για την έκβαση του αγώνα, γιατί, ουσιαστικά σήμανε την τελική ήττα των Τούρκων και άνοιξε το δρόμο για την Ένωση της Κρήτης με την υπόλοιπη Ελλάδα. Με την αποχώρηση των Τούρκων από το Δρομόνερο οι δυο επαρχίες Κισάμου και Σελίνου ελευθερώθηκαν. Οι Τούρκοι τώρα μόνο σε λίγες περιοχές μπορούσαν να σταθούν κάπως, όπως στις Βουκολιές, το Καστέλι, τον Κάντανοκαι την Παλαιοχώρα. Τα νέα φθάνουν στην Αθήνα και ο λαός ενθουσιάζεται, επιθυμεί να βοηθήσει την Ένωση και γι’ αυτό πιέζει την κυβέρνηση. Στις 2 Φεβρουαρίου του 1897, αποβιβάζεται στην Κρήτη και συγκεκριμένα στο Κολυμπάρι, ο Τ. Βάσος με ελληνικό στρατό κι, έτσι, η Κρήτη φθάνει όλο και πιο κοντά στην πολυπόθητη Ένωση με την Ελλάδα.
Την ημέρα που έγινε η μάχη γιορτάζεται η μνήμη του προφήτη Ελισσαίου. Οι κάτοικοι, λοιπόν, του χωριού σε ανάμνηση της μάχης έκτισαν πάνω στα ερείπια του πύργου το εκκλησάκι του Προφήτη Ελισσαίου, που σώζεται μέχρι σήμερα. όπου κάθε χρόνο γίνεται μεγάλο πανηγύρι.
Στο χωριό σώζεται, ακόμα, το πυροβόλο που χρησιμοποίησαν οι επαναστάτες και κατέστρεψαν τον πύργο. Επίσης, στην τοποθεσία Σικουρέ βρίσκεται μια βελανιδιά, που λέγεται ότι δέχτηκε στον κορμό της μια οβίδα του πυροβόλου. Ο κορμός της βελανιδιάς άνοιξε και σήμερα εξακολουθεί να μεγαλώνει ακόμα προς την κατεύθυνση του ανοίγματος.
Κατά τη μάχη του Δρομόνερου στις 14 lουνίου 1896 σκοτώθηκαν οι: Γεώργιος Ν. Παναγιωτάκης, Νίκος Β. Λαγουδάκης, Νίκος Μπονάτος, Νίκος Λυκοβαρδάκης. Γ. Καντιράκης, Μιχαήλ Λαγουδάκης, Εμμανουήλ Δασκαλάκης και τραυματίσθηκαν 25 άτομα.
Η παραδοσιακή αγωνιστικότητα των κατοίκων του Δρομόνερου και της γύρω τιεριοχής συνεχίστηκε, όταν ένας άλλος κατακτητής επιχείρησε να σκλαβώσει το περήφανο νησί. Οι αγωνιστές κάτοικοι αντιμετώπισαν με θάρρος και γενναιότητα τον καινούριο εχθρό, τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές. Πολλοί απ’ αυτούς θυσίασαν και τη ζωή τους ακόμη, όπως ο Γιώργος Μαρκετάκης του Μιχαήλ. Αλλά και μετά την κατάληψη της Κρήτης, οι κάτοικοι του Δρομόνερου συνέχισαν την ηρωική αντίσταση εναντίον των Γερμανών, μέσα από τις γραμμές των οργανώσεων ΕΑΜ και ΕΟΚ.
Σήμερα στο χωριό ζει ένας αξιοθαύμαστος γέροντας, ηλικίας 100 χρόνων, ο Ιωάννης Ιγγλεζάκης του Κωνσταντίνου. Ο Ιγγλεζάκης όλα του τα χρόνια δούλεψε με καρτερικότητα και υπομονή στα εύφορα κτήματα του χωριού και είδε τη γη του να καρποφορεί και να ανταμείβει τους κόπους του. Ο γέροντας αυτός χωρίς να νιώθει να τον βαραίνουν τα χρόνια του εξακολουθεί, ακόμα και σήμερα, να καλλιεργεί τη γη που τον ανέθρεψε. Ο Ιγγλεζάκης, παρά τα 100 του χρόνια, περνά επτά ώρες της ημέρας στα κτήματα δουλεύοντας σκληρά.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.