Σημαντικό χωριό και κοινότητα της επαρχίας Αποκορώνου. Βρίσκεται 60χμ. νοτιοανατολικά των Χανίων. Από το Ρέθυμνο απέχει μόνο 32χμ. Είναι πολύ κοντά στις επαρχίες Σφακίων και Ρεθύμνης. Είναι κτισμένο σε υψόμ. 470μ., στους πρόποδες της ημικυκλικής βουνοκορφής των Λευκών Ορέων και του Ψηλορείτη.
Οι κάτοικοι είναι περίπου 700 και ασχολούνται με την κτηνοτροφία και τη γεωργία. Παράγει πολλά κτηνοτροφικά προϊόντα, λάδι, κρασί, φρούτα, κηπευτικά κλπ. Οι γυναίκες του χωριού επιδίδονται με ιδιαίτερο ζήλο στις λαϊκές χειροτεχνίες, όπως υφαντά, κεντήματα κ.ά.
Η σημερινή ονομασία του χωριού ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Παλιότερα, γύρω στο 1850, ονομαζόταν Μεγάλη Γωνιά και υπαγόταν στο δήμο Αργυρούπολης. Είναι κτισμένο σε μια γραφική γωνιά, την οποία σχηματίζουν στην απόληξή τους οι παρυφές των βουνών της κεντρικής Κρήτης. Το επίθετο ασή ή πιο σωστά ασίς (= ασίκης), είναι τούρκικης προέλευσης. Συνεπώς, Ασή Γωνιά ή πιο σωστά Ασί Γωνιά, σημαίνει τη γωνιά των ασίκηδων, των καπεταναίων, των ανυπότακτων. Αυτό επιβεβαιώνεται από την όλη ιστορία του χωριού, κυρίως κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Χαρακτηριστικό είναι και το ριζίτικο τραγούδι:
«Μάνα σου λέω δε βαστώ τσι Τούρκους να παλεύω!
Δώσε μου το τουφέκι μου, την έμορφη Πατρώνα,
να πάω στην Ασή Γωνιά, που δεν πατούνε Τούρκοι,
που δεν πλερώνουν τσερεμιά, χαράτσια του Σουλτάνου…»
Είναι βέβαιο, ότι η γύρω περιοχή ήταν σημαντικό αρχαίο κέντρο, που η ιστορία του χάνεται στα βάθη των αιώνων. Αυτό συμπεραίνεται από διάφορα αρχαία ερείπια σπιτιών και τάφων, μάρμαρα, αγαλματίδια, πήλινα αγγεία και άλλα ευρήματα, που ανευρέθηκαν κατά καιρούς. Διατηρούνται επίσης αρκετά αρχαία τοπωνύμια και λέξεις. Παλιότερα, υπήρχαν στην περιοχή του χωριού διάφοροι οικισμοί, από τους οποίους σήμερα σώζονται μόνο ερείπια, όπως: Όνυχας, Λάκκοι, Λειβάδι, Σκάφες κ.ά. Σύμφωνα με όλες τις υπάρχουσες ενδείξεις, η Ασή Γωνιά ήταν στα προχριστιανικά χρόνια προάστιο της αρχαίας Λάππας. Έτσι, η παλιά ιστορία της Ασή Γωνιάς συνδέεται αναπόσπαστα με τις ιστορικές περιπέτειες της σημαντικής αυτής πόλης (βλ. Αργυρούπολη).
Σύμφωνα με λαϊκούς θρύλους, οι γύρω οικισμοί καταστράφηκαν μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Τότε, οι βασιλείς της αρχαίας Λάππας, για να προστατεύσουν τους θησαυρούς τους, τους μετέφεραν και τους έκρυψαν στους πρόποδες των βουνών της Ασή Γωνιάς. Οι θησαυροί αυτοί δε βρέθηκαν μέχρι σήμερα. Οι θρύλοι αυτοί θέλουν να συνδέσουν την Ασή Γωνιά με την ιστορία της αρχαίας Λάππας ή Λάμπης.
Όπως πιστεύουν οι κάτοικοι, το χωριό στη σημερινή του μορφή εμφανίζεται το 14ο αιώνα. Το γεγονός επιβεβαιώνουν θεμέλια παλιών οικιών και εκκλησιών, που υπάρχουν στην περιοχή. Σύμφωνα με την παράδοση, απέναντι από την Αργυρούπολη (αρχαία Λάππα), τους χρόνους της Ενετοκρατίας, οι κάτοικοι επειδή δεν μπορούσαν να υπομείνουν τη βαριά φορολογία, σκότωσαν κάποτε τους φοροσυλλέκτες. Εγκατέλειψαν το παλιό χωριό τους και κατέφυγαν ψηλότερα, στους πρόποδες των βουνών, όπου έκτισαν το χωριό στη σημερινή του θέση. Το χωριό αυτό είχε τεράστια έκταση, από Αργυρούπολη μέχρι τον Καλλικράτη Σφακίων.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η Ασή Γωνιά δεν κατοικήθηκε ποτέ από Τούρκους. Ήταν το καταφύγιο των πολεμιστών, των χαΐνηδων, των ανυπότακτων της περιοχής. Οι κάτοικοι ποτέ δε δέχτηκαν να πληρώσουν «τσερεμιά – χαράτσια», δηλ. φόρους, όπως αναφέρει και το παραπάνω τραγούδι. Με αρχηγό τον καπετάν Πετρομάρκο κ.ά., ήρθαν πολλές φορές σε σύγκρουση με τους Τούρκους, όταν αυτοί επιχείρησαν να καταλάβουν το χωριό. Στο πανέμορφο και θρυλικό Φαράγγι, από την Αργυρούπολη μέχρι την Ασή Γωνιά, πολλές μάχες διαδραματίστηκαν μεταξύ Τούρκων και Αση-Γωνιατών.
Η ντόπια παράδοση αναφέρει ότι στη θέση Σελλί αποκεφάλισαν κάποτε οι Τούρκοι έναν παπά, που είχε γίνει ο φόβος κι ο τρόμος της περιοχής. Αυτός αναγκάστηκε κάποτε να εξοντώσει έναν Τούρκο αγά, για τις κακόβουλες προθέσεις σε βάρος του. Αργότερα, κατέφυγε στον ηγούμενο της Μονής Μυριοκεφάλων (που βρίσκεται απέναντι από την Ασή Γωνιά) και εξομολογήθηκε την πράξη του. Ο ηγούμενος, φοβούμενος αντίποινα, τον ανάγκασε να φύγει από κει. Από τότε, ο παπάς αυτός τριγύριζε στην περιοχή, όπου σκότωνε όποιο γενίτσαρο ή αγά συναντούσε. Κάποτε, μάλιστα, βρέθηκε στη θέση Σελλί και πότιζε τα ζώα του, όπου και του επιτέθηκε μια ομάδα Τούρκων. Κάποιος Τούρκος τον ρώτησε πόσους απ’ αυτούς έχει «φάει». Τότε ο παπάς του απάντησε: «Έχω φάει 99 και με σένα 100», και όρμησε πάνω του να τον σκοτώσει. Οι υπόλοιποι Τούρκοι τον άρπαξαν, του έκοψαν το κεφάλι και το πέταξαν μέσα σε μια χαράδρα.
Στην περιοχή του χωριού βρίσκεται και ο ιστορικός Χαϊνόσπηλιος, που ήταν το κατ’ εξοχήν κρυσφήγετο των επαναστατών και των χαΐνηδων. Το σπήλαιο αυτό βρίσκεται πάνω σ’ έναν απότομο γκρεμό, κοντά στο χωριό. Εκεί μεταφέρθηκε η Επιτροπή Επανάστασης του 1866, μαζί με το τότε πρόχειρο τυπογραφείο της. Μεταξύ των μελών της επιτροπής, ήταν και δυο Αση-Γωνιώτες: ο Εμ. Γύπαρης ή Νταλέντζας και ο Γεώργιος Μελάς ή Μελαδάκης. Όταν η επανάσταση άρχισε να καταρρέει, η Επιτροπή από τον Χαϊνόσπηλιο της Ασή Γωνιάς, θέρμαινε τις γενναίες καρδιές των κατοίκων της περιοχής. Κάποτε, όμως, οι Τούρκοι περικύκλωσαν τον Χαϊνόσπηλιο, μέσα στον οποίο βρίσκονταν τα περισσότερα μέλη της Επιτροπής, που προσπάθησαν με κάθε τρόπο να διαφύγουν. Μόνο δυο εκλεκτά μέλη, ο Μπομπολάκης και ο Σκουλούδης, αγκαλιάστηκαν και πήδησαν κάτω από τον γκρεμό. Οι Τούρκοι κατέλαβαν τελικά το Χαϊνόσπηλιο και θέλησαν να κατακτήσουν και την Ασή Γωνιά. Οι κάτοικοι όμως, της περιοχής, μαχόμενοι σκληρά, έτρεψαν τους Τούρκους σε άτακτη φυγή.
Για το ιστορικό αυτό γεγονός, υπάρχει και το παρακάτω τραγούδι (ρίμα), που εξυμνεί τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των παλιότερων οικογενειών της Ασή Γωνιάς.
«- Κοντά στον Τίμιο Σταυρό στ’ Ασή Γωνιάς τα μέρη,
βρίσκετ’ o Χαϊνόσπηλιος αρματολών λημέρι.
– Ψηλά, μέσα σε φάραγγα, που μόνο αϊτοί φωλιάζουν,
τσ’ Ασή Γωνιάς οι σταυραϊτοί στο σπήλιο λημεριάζουν.
– Εκεί που ανυπότακτοι βρίσκουντ’ Αση – Γωνιώτες,
του ξηνταξ’ η Επιτροπή μαζώνεις’ τσι στρατιώτες.
– κι αποφασίζει πόλεμο να στήσει του Σουλτάνο,
στα Χίλια οκτακόσια στο εξηνταέξ’ απάνω.
– Ήταν οχτώ οι αρχηγοί που’ λάβαν αποφάσεις
και πρίχου να ξεφανερωθούν, πρίχου ν’ αρχίσει η ρήξις
μείναν όλοι σύμφωνοι πότε v’αρχίσ’ η δράσις
Αση – Γωνιώτες σκόρπισαν στην Κρήτη προκηρύξεις.
– κι είπαν να σηκωθούσινε για την Ελευθερία,
v’ αποτινάζουν τη σκλαβιά τη μαύρη τυραννία.
– Τυπογραφείο είχανε στο σπήλαιο αυτό στημένο.
Καλαϊτζάκης Στελιανός ήταν αποσταλμένος.
– Ο Βιβιλάκης o καλός και μέγας πατριώτης,
Πού βγαινε το «Ραβάμανθυ» κ’ ήτανε Ρεθεμιώτης.
– Από τσι πρώτους ήτανε στη φάλαγγα γραμμένος,
άξιος και μπορεζούμενος περίσια τιμημένος.
– Που στη Γραμπούσας το νησί να πάει στον Ψηλορείτη,
βρεθήκαν άνδρες διαλεχτοί, που βγάνει η μάνα-Κρήτη.
– κι Αση – Γωνιώτες σταυραϊτοί στο σπήλιο εβιγλίζαν
και τη σημαία στήσανε τσ’ εχθρούς εφοβερίζαν.
– Μελάδες και Γυπάρηδες, Πέτρηδες, Κυμιωνήδες,
Αντούρηδες και Μπλύμηδες, Μπίκηδες, Μπερβανήδες.
– Σπύρηδες, Δραμιλάρηδες, Γλεντζήδες και Κουντούροι,
Μύγιδες και Κοκκίνηδες, Μαντώνηδες, Μπαρμπούνοι.
– Πάτεροι και Ψυχούντηδες, Παπαδιανοί ανδρειωμένοι,
στα όπλα σηκωθήκανε ως ήσαν μαθημένοι.
– Ασκέρι αναρίθμητο τσ’ είχε πολιορκήσει
κι έγραφε στην Επιτροπή να πα’ να προσκυνήσει»!
– Μα οι Κρητικοί όντε βαστούν λεύτεροι τα τουφέκια,
δεν προσκυνούν και δε δειλιούν σφαίρες κι αστροπελέκια.
– Πάνω στον Κόκκινο γκρεμνό αρχίνηξεν η μάχη
και κει πρωτοχτυπήσανε οι ΚρήτεςΠολεμάρχοι.
– Τουφέκια βροντερόφωνα στου «Πάτερου το Λάκκο»
εδείξασιν πώς πολεμούν γενίες του Πέτρο – Μάρκο.
– Για λευτεριά και λυτρωμό τότες τση Κρήτης όλης,
λαβώθη, μα δεν έπεσε, o Γυπαρο – Μανώλης.
– Τση μάχης την αταραχή και την ανεμοζάλη,
σπασε τ’ αργυρό σπαθί του Σταυρουλο – Μιχάλη.
– Εκεί o Κοκκινο – Στελής σαν το θεργιό παλεύει
με Κυμιωνιδο – Μπλύμηδες «Ελευθεργιά» γυρεύει!
– Μαντώνηδες χτυπούν επά, Μπίκηδες από πέρα,
Μελαδο – Δραμιλάρηδες με τα σπαθιά στη Χέρα.
– Όσοι κι αν είστε Χριστιανοί εις το «Φτερέ» σταθείτε
για Πίστη και για Λευτεργιά το θάνατο ας βρείτε.
– Χτυπάτε εχθρούς αλύπητα ώστε να ξημερώσει,
για να γλιτώσ’ η’ Πιτροπή τη λευτεργιά να δώσει.
– Μα τα φυσέκια π’ούχανεογρήγορα τα σώσαν,
μαχαίρια γοργοκίνητα στη μάχη ετελειώσαν.
– κι ένας με δέκα πολεμά μόνο με το σπαθί του
κι αδέ νικήσει, μπάρε μου, να σώσει την τιμή του!
– Οπίσω τραβηχτήκανε στ’Ασή Γωνιάς οι μαδάρες,
οπού δεν φτάνουν κανονιές, οπού δεν σώνουν μπάλες,
– Σαν τα θεργιά παλέψανε κι ανοίξανε το δρόμο,
με γιαταγάνια και φωνές σκορπίσανε τον τρόμο.
– Αναδακρυώνουν και πονούν και βαρυαναστενάζουν,
και πού θα στήσουν πόλεμο καινούργιο λογαριάζουν!
– Σκουλούδης εσκοτώθηκε, o γερο-Ρεθεμιώτης
κι o Μπομπολάκης, διαλεχτός κι άξιος πατριώτης.
– O Σταυρουλάκης δυο πληγές επήρεν o καημένος
και o Μανώλης Γύπαρης ευρέθη πληγωμένος.
– κι άλλος από την Ασή Γωνιά, Γιώργης o Μελεδάκης,
πούχεν στα πόδια του φτερά σαν το χελιδονάκι.
– Δέκ’ άλλοι σκοτωθήκανε τσ’Ασή Γωνιάς τη μάχη,
ως το δηγούνται γέροντες που λάχανπολεμάρχοι.
– Γύρω κοιμούνται στη σπηλιά, την αιματοβαμμένη,
μ’ αθάνατοι θα μένουνε και χιλιοδοξασμένοι»
Αλλά και τα δύσκολα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής ο Χαϊνόσπηλιος έπαιξε σημαντικό ρόλο. Οργανώθηκε εκεί μια επιτροπή από Άγγλους και Κρητικούς με αρχηγό τον αείμνηστο Αση-Γωνιώτη συνταγματάρχη Ανδρέα Παπαδάκη. Στο εσωτερικό του είχαν τοποθετήσει πολλά όπλα, πυρομαχικά και διάφορες άλλες εκρηκτικές ύλες. Μεγάλη ήταν η δράση όλων σχεδόν των οικογενειών της Ασή Γωνιάς, όχι μόνο σ’ όλη τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, αλλά και μετέπειτα. Σ’ όλους τους αγώνες του Έθνους μας Αση-Γωνιώτες έδωσαν το ηρωικό τους «παρών». Οι προτομές των γενναίων οπλαρχηγών και οι κατάλογοι των ηρωικώς πεσόντων στις διάφορες μάχες το αποδεικνύουν.
Πολιούχος του χωριού είναι ο Τίμιος Σταυρός. Υπάρχουν ακόμα άλλες δυο εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Γεώργιο. Η πρώτη γιορτάζει στις 23 Απριλίου, μέρα κατά την οποία γίνεται μεγάλο λαϊκό πανηγύρι με παρέλαση και άρμεγμα χιλιάδων αιγοπροβάτων. Η άλλη εκκλησία γιορτάζει στις 3 Νοεμβρίου. Τον Άγιο Γεώργιο αυτόν τον ονομάζουν και Μεθυστή, γιατί οι κάτοικοι δοκιμάζουν τα κρασιά τους τη μέρα της γιορτής του. (Τα πανηγύρια του χωριού περιγράφονται σε άλλη ενότητα). Άλλες εκκλησίες είναι: ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, ο Άγιος Ιωάννης στις Σκάφες, από τις παλιότερες εκκλησίες του χωριού (παλιότερα σώζονταν και αγιογραφίες), η Αγία Βαρβάρα και ο Άγιος Ιωάννης στη θέση Κούμαρος (γιορτάζει στις 29 Αυγούστου).
Υπάρχει ακόμα και το εκκλησάκι του Τιμίου Σταυρού, σ’ ένα ύψωμα απέναντι από το χωριό. Κάποτε, σύμφωνα με τις ντόπιες ιστορικές μαρτυρίες, οι Τούρκοι έκαναν επίθεση (αμέσως μετά το 1821) με σκοπό να καταλάβουν το χωριό. Οι κάτοικοι, κυρίως ο άμαχος πληθυσμός, κατέφυγαν στο ύψωμα αυτό. Επειδή όμως οι γέροι και τα γυναικόπαιδα δυσκολεύονταν στην πορεία, ο τότε παπάς του χωριού που σαν λάβαρο κρατούσε τον παλιό θαυματουργό σταυρό της εκκλησίας, τον έμπηξε στη ρωγμή ενός βράχου. Στη συνέχεια προσευχήθηκε γονατιστός, μαζί με τον υπόλοιπο λαό. Σαν από θαύμα, σχεδόν αμέσως κάλυψε την περιοχή πυκνή ομίχλη με τη συνοδεία βροχής! Οι Τούρκοι, μη γνωρίζοντας τα μέρη, αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν. Ο σταυρός παρέμενε συνεχώς σ’ εκείνον το βράχο. Πολλές φορές στο μέλλον οι κάτοικοι προσπάθησαν να τον μεταφέρουν σε άλλες εκκλησίες, αλλά ξαναγύριζε στην αρχική του θέση, στο βουνό!
Στο χωριό υπήρχαν και υπάρχουν ακόμα πολλές παλιές οικογένειες, οι οποίες (αλφαβητικά) είναι οι: Αγγελάκηδες, Αντουράκηδες, Βαρδάκηδες, Γλετζάκηδες, Γεωργουλάκηδες, Γυπαράκηδες, Δασκαλομαρκάκηδες, Δρακάκηδες, Δραμυλαράκηδες, Καλημεράκηδες, Κατσανεβάκηδες, Κεχουδάκηδες, Κοκκινάκηδες, Κουκάκηδες, Κουντουράκηδες, Κουτσουδάκηδες, Φυντριλάκηδες, Κυμιωνάκηδες, Μαρκάκηδες, Μαυρουλοσηφάκηδες, Μελαδάκηδες, Μπαρμπούνηδες, Μπικάκηδες, Μπερβανάκηδες, Μυγιάκηδες, Νενεδάκηδες, Νικολακάκηδες, Πατεράκηδες, Πλυμάκηδες, Σπυράκηδες, Σταυρουλάκηδες, Τρυπαλιτάκηδες, Χατζιδάκηδες και Ψυχουντάκηδες.
Η Ασή Γωνιά (ή και Ασηγωνιά) είναι ένα αξιόλογο χωριό με μεγάλη ιστορία. Εννοείται ότι εδώ παρέχονται γενικά μόνο στοιχεία. Θα πρέπει όμως να γραφεί κάποτε η ιστορία του σε συνδυασμό με την ιστορία της γύρω περιοχής (Λάππα, Μυριοκέφαλα, Ρούστικα, Σφακιά κλπ.). Ας σημειωθεί, τέλος, ότι στην Ασή Γωνιά γεννήθηκαν πολλές προσωπικότητες: Οπλαρχηγοί και καπεταναίοι Πετρομάρκος, Π. Γύπαρης, Π. Πέτρακας κ.ά., συγγραφείς Χρ. Σταυρουλάκης, Α. Νενεδάκης, Γ. Ψυχουντάκης κ.ά., αξιωματικοί και υπαξιωματικοί (όλων των όπλων), καθηγητές πανεπιστημίων, διδάκτορες, γιατροί, δάσκαλοι, λυράρηδες, καλλιτέχνες, τραγουδιστές, χορευτές κ.ά. Υπάρχουν και δυο δραστήριοι εκπολιτιστικοί Σύλλογοι – Σωματεία: το ένα με έδρα την Ασή Γωνιά, «ο Άγιος Γεώργιος» και το άλλο με έδρα την Αθήνα, «Ένωση των απανταχού Αση – Γωνιωτών, ο Π. Γύπαρης».
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.kriti24.gr