Άνω Πόλη Σφακίων

Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Σφακίων, πατρίδα του πρωτομάρτυρα της Κρήτης Δασκαλογιάννη. Είναι κτισμένη σε μικρό, αλλά εύφορο λεκανοπέδιο, κατάφυτο από αμπέλια σε υψόμ. 600μ. στις νότιες υπώρειες της κορυφής Κάστρο. Απέχει από τα Χανιά 84χμ. και κατοικείται από 500 κατοίκους. Τα κύρια προϊόντα, που παράγει το χωριό είναι κρασί, αχλάδια, σύκα, μήλα, τζάνερα, αμύγδαλα, καρύδια, διάφορα κηπευτικά και πολλά κτηνοτροφικά.

Η Ανώπολη ήταν δήμος από παλαιοτάτων χρόνων μέχρι το 1906 και περιλάμβανε τα χωριά Κουστογέρακο, Αγιά Ρουμέλη, Άι Γιάννη, Αράδενα και τη νήσο Γαύδο, την παλιά Ωγυγία (το νησί, όπου κράτησε η Καλυψώ τον Οδυσσέα).

Η κοινότητα Ανώπολης περιλαμβάνει σήμερα και τους οικισμούς: Λουτρά και Λιβανιανά.

Οι συνοικισμοί που απαρτίζουν το χωριά Ανώπολη είναι οι εξής: Καμπιά, ονομάστηκε έτσι επειδή είναι κτισμένη σε μικρά πλατώματα, Κάμπος, πήρε τα όνομα αυτό γιατί είναι κάμπος (πεδιάδα), Γύρος, επειδή είναι κτισμένος γύρω από βουνό, Ρίζα, λόγω του ότι είναι κτισμένος στη ρίζα βουνού, Μαριανά, ονομασία που έμεινε από το παλιά Μαριανό, Σκάλα, λόγω του ότι η τοποθεσία έχει κλίση σκάλας, Παυλιανά από το όνομα Παύλος, σήμερα είναι ακατοίκητος, τα Λίμνια πήραν το όνομά τους από την ύπαρξη μικρών λιμνών, Άγιος Δημήτριος λόγω της ομώνυμης εκκλησίας και Βαρδιανά, από το βαρδιάνος που σημαίνει σκοπός, φρουρός.

Η Ανώπολη είναι η μόνη από τις αρχαίες 10 πόλεις που βρίσκονταν στην επαρχία Σφακίων της κρητικής «εκατομπόλεως», που διατήρησε ατόφιο το όνομά της. Η προέλευση του ονόματος της Ανώπολης στηρίζεται στις εξής εκδοχές: Ο Στέφανος Βυζάντιος γράφει: «Ανώπολις λέγεται διά το άνω είναι».

Οι σύγχρονοι παραδέχονται ότι ονομάστηκε Ανώπολη σε αντίθεση μιας άλλης Κάτω – πόλης, δηλαδή του αρχαίου Φοίνικα.

Παλιότερα το όνομα της Ανώπολης συγχεόταν με την αρχαία πόλη Αραδήν (σημερινό χωριό Αράδενα).’Ύστερα, όμως, από την ανεύρεση (το 1887) ενεπίγραφου συνθήκης στη Γόρτυνα, διευκρινίστηκε ότι άλλη είναι η Ανώπολη και άλλη η Αραδήν, αφού η καθεμιά αναφέρεται στη συνθήκη χωριστά.

Στο συνοικισμό Ρίζα σώζονται πελασγικά, κυκλώπεια τείχη σε καλή κατάσταση. Διακρίνονται επίσης τα ερείπια της ακρόπολης της αρχαίας Ανώπολης, η οποία είχε δικό της βασίλειο και δικά της νόμισμα. Υπάρχει, μάλιστα, μια πλάκα στην Πέργαμο της Μακράς Ασίας, στην οποία αναγράφεται η συνθήκη που υπέγραψε ο τότε βασιλιάς της Περγάμου Ευμένης με τις 30 κρητικές πόλεις. Μεταξύ αυτών των πόλεων ήταν και η Ανώπολη.

Η Ανώπολη ήταν πολυάνθρωπη και είχε λιμάνι το Φοίνικα, που αναφέρεται και στις Πράξεις των Αποστόλων (27, 12). Αναδείχτηκε κυρίως κατά τη ρωμαϊκή και Βυζαντινή περίοδο. Κατά τη Β’ βυζαντινή περίοδο ήταν φέουδο των Σκορδελών.

Οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού ήταν Δωριείς και αργότερα Βυζαντινοί. Οι παλιότερες οικογένειες είναι: Από το Νικόλαο Βλαχόπουλο οι Δασκαλογιάννηδες ή Βλάχοι, Πρωτοπαπαδάκηδες, Ορφανουδάκηδες, Κοπάσηδες, Σγουρινάκηδες, Πολαναγνωοτάκηδες, Χατζηπολάκηδες και Σφουγκατάκηδες. Από τους Ζαμπέτηδες οι Ζαχαριάδες, Σεϊμένηδες, Βαρβουλέδες, Καντουνάτοι, Νικολονδάκηδες και Χατζάληδες. Από τους Μαζερούς οι Καραβίτηδες, Φυντικάκηδες, Αθητάκηδες, Παπασηφάκηδες, Σαβιολάκηδες, Φρασελάκηδες, Βερυκάκηδες, Κοντορινάκηδες, Σπαθαράκηδες, Καλλιδανδκηδες, Κριαράδες, Γλυμενάκηδες, Κατσιγιαννάκηδες, Καρναλάκηδες, Κουρκουτάκηδες, Μαυριγιαννάκηδες, Φασουλάκηδες και Τσοντάκηδες. Όλες αυτές οι οικογένειες υπάρχουν πάνω από 300 χρόνια. Απόγονοι, μάλιστα, του Βυζαντινού αρχοντάπουλου Σκαρδίλη υπάρχουν στην Ανώπολη μέχρι σήμερα.

Το 1204, όταν ήρθαν οι Ενετοί στην Κρήτη δεν μπόρεσαν να κατοικήσουν στην Ανώπολη, γιατί είχε γίνει έδρα των επαναστατών. Η Ανώπολη έπαιξε στη Δυτική Κρήτη το ρόλο που έπαιζε το Λασίθι στην Ανατολική, γι’ αυτά είχαν και την ίδια τύχη. Μετά την καταστολή της επανάστασης των Καλλέργηδων το 1365, τα σπίτια καταστράφηκαν, οι κάτοικοι κατέφυγαν στα γύρω χωριά και ο τόπος ερημώθηκε. Ο αρχηγός της επανάστασης Γεώργιος Καλλέργης καρατομήθηκε στο χωριό και οι Ενετοί απειλούσαν με ποινή θανάτου οποιονδήποτε πλησίαζε ή καλλιεργούσε το χωριό.

Χρειάστηκε να περάσουν 20 χρόνια από τότε για να ξανακατοικηθεί δειλά-δειλά η Ανώπολη. «Όταν τύχαινε και περνούσαν από κει Κρήτες, ή άλλοι ξένοι επισκέπτες, κατέβαιναν από τα άλογά τους και έμπαιναν πεζοί με την κάνη του όπλου προς τα κάτω – σε ένδειξη φόρου τιμής, υποταγής και σεβασμού.

Για να κατευνάσει τα επαναστατικά πνεύματα της Ανώπολης ήρθε ο ίδιος ο Γενικός Προβλεπτής της Κρήτης και τον φιλοξένησε απόγονος των Σκορδιλών, ο ονομαζόμενος Πατεροζάππας. Στο τραπέζι που του πρόσφεραν υπήρχαν 300 αργυρά και χρυσά σκεύη. Κατάπληκτος ο Προβλεπτής έγραψε με δέος για την Ανώπολη στο Δόγη της Βενετίας, εξ ου και η σημερινή έκφραση: «Οι Ανωπολίτες τρώνε με χρυσά κουτάλια». Οι Ανωπολίτες είχαν αποκτήσει πολλούς Θησαυρούς, γιατί ήταν πρώτοι στη ναυσιπλοΐα.

Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό δεν κατοικήθηκε από Τούρκους. Βοήθησε πολύ στον αγώνα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Μια μεγάλη μορφή του αγώνα ήταν ο Ιωάννης Βλάχος. Ο Βλάχος ήταν ένας από τους πλούσιους εφοπλιστές της Ανώπολης, πολύ μορφωμένος και γλωσσομαθής, γι’ αυτά τον επονόμαζαν Δάσκαλο Γιάννη. Στην ιστορία έμεινε με το όνομα Δασκαλογιάννης.

Ο Δασκαλογιάννης είναι ένας από τους ήρωες της Κρήτης. «Ένας από τους πιο επιφανείς. Αρχηγός μιας από τις επαναστάσεις του νησιού (1770) – που μόνος αποφάσισε και προετοίμασε με θάρρος απαράμιλλο, στρατηγικότατα, αξιοθαύμαστο πατριωτισμό και μεγάλη ατομική οικονομική συμβολή – οδήγησε τους άντρες του από τη μια νίκη στην άλλη.

Στο τέλος, αφού βεβαιώθηκε ότι έπεσε θύμα της διεθνούς διπλωματίας, αφού είδε πως ο ναύαρχος Κόμης Αλεξέι Γρηγόροβιτς Ορλώφ δεν έλεγε αλήθεια όταν ισχυριζόταν ότι «η Σεπτοτάτη «Άνασσα, η Αυτής Αυτοκρατορική Μεγαλειότης πασών των Ρωσιών Αικατερίνη η Β’ θα βοηθούσε να ελευθερωθεί το γένος των Γραικών» κι αφού διαπίστωσε πως δεν υπήρχε πια περιθώριο να επικρατήσει η εξέγερση των συμπατριωτών του, παραδόθηκε στον Τούρκο κατακτητή, για να σώσει τους υπόλοιπους συντρόφους του κι ότι είχε μείνει όρθιο στην επαρχία Σφακίων.

Οι Οθωμανοί, λυσσασμένοι απ’ τις ζημιές και τις ταπεινώσεις που τους είχε κάνει, του έγδαραν ζωντανό – παρά τις προηγούμενες διαβεβαιώσεις τους ότι δεν θα του έκαναν κακό.

Θα πρέπει να υπογραμμισθεί απ’ την αρχή το γεγονός, ότι την επανάσταση εκείνη (1770-1771 ) την έκαμαν οι Σφακιανοί, των οποίων η επαρχία ήταν η μόνη σ’ ολόκληρη τη Μεγαλόνησο, που «λογικά» δεν είχε ανάγκη εξέγερσης. Και αυτά γιατί οι κάτοικοί της ζούσαν ελεύθεροι (χωρίς Τούρκους) και ήταν απαλλαγμένοι από φόρους. Ωθήθηκαν όμως και ενήργησαν, από την ευγενή ιδέα να απελευθερώσουν την υπόλοιπη Κρήτη.

Εγγονός του Δασκαλογιάννη ήταν ο στρατηγός Γεώργιος Δασκαλάκης, ο επιλεγόμενος Τσελεπής (= ευγενής, αρχοντάνθρωπος) λόγω του χαρακτήρα και της σωματικής του διάπλασης, ο οποίος σκοτώθηκε πολεμώντας γενναία στο χωριά Κάντανος του Σελίνου, στην Επανάσταση του 1821.

Τα περισσότερα σπίτια της Ανώπολης κάηκαν και ερειπώθηκαν πάλι τότε και οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα γύρω χωριά. Καθώς διηγούνται οι κάτοικοι μεταξύ των αιχμαλώτων ήταν και μια γυναίκα πολύ άμορφη, με τα παιδί της, που προκάλεσε τη διαμάχη των απαγωγέων της. Εκείνη επωφελήθηκε της ευκαιρίας και έπεσε στο πηγάδι τραγουδώντας:

«Κάλλιο να δω το αίμα μου τη γη να κοκκινίσει παρά να ιδώ τα μάτια μου Τούρκος
να τα φιλήσει» Το 1867 κάηκε για άλλη μια φορά η Ανώπολη από τον Ομέρ Πασά.

Στο Μακεδονικό Αγώνα έδρασαν πολλοί Ανωπολίτες, με πρώτο τον περίφημο καπετάν Γιάννη Καραβίτη. Ο Καραβίτης ήταν αρχηγός αντάρτικου σώματος εθελοντών. Επί 6 χρόνια όργωσε πολεμώντας όλη τη Μακεδονία και ελευθέρωσε τη Φλώρινα. Εκεί βρίσκεται στημένος ανδριάντας του.

Κατά την περίοδο της Κατοχής πλάι στους νέους, που πολεμούσαν, έκαναν αντίσταση οι γέροντες και τα παιδιά μ’ όποιο τρόπο μπορούσαν. Μεγάλη στάθηκε η συμβολή τους στη φυγάδευση των συμμάχων. Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν το χωριό για αντίποινα συνέλαβαν 20 άτομα και τα έκοψαν με πετρέλαιο.

Ο Ευστράτιος Λιπαρουδάκης απλός ναυτικός βοήθησε πολύ τους συμμάχους σαν οδηγός υποβρυχίων. Η αγγλική κυβέρνηση τον παρασημοφόρησε για τις υπηρεσίες του με μετάλλιο. Στην απαγωγή του Κράιπε, συμμετείχε και ο Ανωπολίτης Ευστράτιος Σαβιολής. Σχετικά με την Ανώπολη έχουν διασωθεί πολλοί θρύλοι μεταξύ των γερόντων.

Ένας θρύλος του χωριού λέει ότι γύρω στα 1866 το χωριό είχε 4 πηγάδια. Οι κάτοικοι έδεναν δεμάτια από ένα χόρτο που ονομαζόταν φλόμος. Με μια πέτρα κατέβαζαν τα δεμάτια στον πάτο των πηγαδιών. Αυτά τα χόρτα περιείχαν κάποιο δηλητήρια και μόλυναν τα νερά. Οι Τούρκοι ανύποπτοι έβγαζαν νερό από τα πηγάδια να πιούν και μόλις το έπιναν πέθαιναν. Με αυτά τον τρόπο αι Ανωπολίτες εξολόθρευσαν αρκετούς Τούρκους, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί.

Μόνα στο πηγάδι του Αγίου Δημητρίου ο τότε παπάς Ιωάννης Παπαδερός δεν πρόλαβε να ρίξει από αυτό το χόρτο, γιατί οι Τούρκοι τον περικύκλωσαν, αλλά στο τέλος κατόρθωσε να διαφύγει.

Ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία της μεγάλης Θυγατέρας του Δασκαλογιάννη, της Μαρίας. Αιχμαλωτίστηκε κι έμεινε μαζί του στη φυλακή του Ηρακλείου. Μετά το θάνατό του, αναγκάστηκε να γίνει σύζυγος του διευθυντή οικονομικών υποθέσεων της Κρήτης, ο οποίος την αγάπησε τόσο, ώστε της επέτρεψε να διατηρήσει τη χριστιανική πίστη της. Κι όταν εκείνος αργότερα έγινε υπασπιστής του σουλτάνου και το ανδρόγυνο εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, η Μαρία έζησε μεταξύ των ανωτέρων μελών της κοινωνίας. Με την ανοχή του συζύγου της, διασκεύασε κρυφά ένα δωμάτια του αρχοντικού τους σε χριστιανική εκκλησία. Πέντε χρόνια μετά το θάνατο του άντρα της, το 1821, ηλικιωμένη πια, κατόρθωσε να φύγει από την Κωνσταντινούπολη και να πάει στην Τήνο, όπου έγινε καλόγρια. Με προτροπή και έξοδα δικά της, ο πρώην σωματοφύλακας της οικογενείας της Νικόλας Ρόκκας ή Ζερβός (επειδή ήταν αριστερόχειρας) κατέβηκε στην Κρήτη επικεφαλής σώματος εθελοντών, όπου διακρίθηκε βοηθώντας τους ντόπιους επαναστάτες. Σκοτώθηκε το 1823 (είναι ο αναφερόμενος από τους ιστορικούς ως ήρωας Ζερβονικόλας).

Στην κοινότητα της Ανώπολης ανήκει και η ψηλότερη κορυφή της Μαδάρας, οι Πάχνης (2.454μ.). Είναι ψηλότερη και από τον Ψηλορείτη. Ονομάστηκε Πάχνες, γιατί όλο το χειμώνα έχει πυκνή ομίχλη και το χρώμα της είναι γκριζωπό. Φαίνεται σαν πάχνη.

Άλλες κορυφές είναι ο Θοδωρής, όπου έκαναν τις συνεδριάσεις οι επαναστάτες, ο Τροχάρης, το Μπουρνέλο, η Σβουριχτή, το Μοδάκι, η Στερνόκορφη, ο Σωρός, η Κακόβολη, η Δοχή και άλλες μικρότερες.

Οι εκκλησίες του χωριού είναι ο Άγιος Δημήτριος στου ομώνυμο συνοικισμό, ο `Αγιος Σπυρίδων, ο `Άγιος Ιωάννης, η Παναγία στο συνοικισμό Γύρο, ο Άγιος Νικόλαος στη Σκάλα, ο Προφήτης Ηλίας στα Λιμνιά, η Ζωοδόχος Πηγή στα Μαριανά, η Γέννηση της Παναγίας στα Καμπιά, η Αγία Αικατερίνη στην ακρόπολη της Ανώπολης, ο’Άγιος Νεκτάριος στην Πλάτη (γειτονιά του Κάμπου) και ο Άγιος Γεώργιος.

Μεταξύ των οικισμώνΛουτρά και Λιβανιανά βρίσκεται η αρχαία πόλη Φοίνιξ, από την οποία σώζονται μόνο ερείπια. Εδώ διατηρήθηκε η μοναδική για την Κρήτη Μητρόπολη, όταν οι Ενετοί είχαν καταργήσει τις άλλες, στην προσπάθειά τους να επιβάλουν τον Καθολικισμό. Το κτίριο της επισκοπής ήταν μαρμάρινο και μεγαλόπρεπο. Οι Τούρκοι όμως, όταν κατέλαβαν την Κρήτη, έσπασαν όλες τις κολόνες και ασβέστωσαν τους τοίχους. Σ αυτή τη Μητρόπολη έρχονταν απ’ όλη την Κρήτη για να χειροτονηθούν οι ιερείς, αφού δεν υπήρχε αλλού δεσπότης. Διαπρεπής επίσκοπος του Φοίνικα ήταν ο Λέων, ο οποίος πήρε μέρος στην Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο – που έγινε στη Νίκαια, το 787.

 *Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.

Φωτογραφία : http://www.wondergreece.gr