Το χωριό Ανατολή της επαρχίας Ιεράπετρας, βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά της επαρχίας. Είναι κτισμένο στους πρόποδες της προέκτασης του όρους Δίκτη σε υψόμ. 600 μ. και περιβάλλεται από δάση πεύκων. Αριθμεί 1.446 κατοίκους που ασχολούνται με την παραγωγή λαδιού και την καλλιέργεια πρώιμων κηπευτικών.
Στην κοινότητα υπάγονται και οι οικισμοί Καλόγεροι, Στόμιο, Νέα Ανατολή και Αμμουδάρες. Πολλές από τις τοποθεσίες του χωριού αποτελούν θαυμάσια θερινά θέρετρα.
Σύμφωνα με μια εκδοχή, οφείλει την ονομασία του στο γεγονός ότι, λόγω θέσης, δέχεται πρώτο τις πρωινές αχτίδες της ανατολής του ήλιου.
Η Ανατολή, όπως και όλα τα ορεινά χωριά του δυτικού τμήματος της επαρχίας, από τη θέση τους είναι οχυρά, επειδή βρίσκονται κοντά στις απόκρημνες οροσειρές της Δίκτης. Γι’ αυτό αποτέλεσε επαναστατική έδρα, κυρίως την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Από την Ανατολή κατάγεται ο φημισμένος οπλαρχηγός Μανόλης Λακέρδας (1796-1890), που έλαβε μέρος σ’ όλες τις εξεγέρσεις που ξέσπασαν μετά το 1821 στο νομό και διακρίθηκε για τον ηρωισμό και τις πολεμικές του ικανότητες.
Από εδώ κατάγεται και ο καπετάν Γιακουμής ή Ιάκωβος Μαχαιράς (1835-1928), που διακρίθηκε για την αξιόλογη επαναστατική του δράση, κυρίως κατά την επανάσταση του 1866-1869. Το 1868 πήρε από το Γενικό Αρχηγό των έξι ανατολικών επαρχιών Σφακιανάκη τον τίτλο πενήνταρχος της επαρχίας Ιεράπετρας και το 1878 Οπλαρχηγός της ίδιας επαρχίας.
Στην περιοχή του χωριού βρισκόταν η ιστορική Μονή Καρκασιανών, συγκεκριμένα στη θέση Καρκάσα. Πιθανό να επρόκειτο για τη Μονή Κιρκασίων που κτίστηκε στη Β’ βυζαντινή περίοδο, την εποχή που ο Νικηφόρος Φωκάς, για να ενισχύσει το Χριστιανισμό στην Κρήτη, εγκατέστησε στη Μεγαλόνησο χιλιάδες χριστιανικές οικογένειες, που προέρχονταν από διάφορα σημεία της Αυτοκρατορίας. Πιστεύεται πως η Μονή αυτή γνώρισε περίοδο μεγάλης ακμής, προήλθαν μάλιστα απ’ αυτήν αξιόλογοι πνευματικοί άνθρωποι και συγγραφείς. Αναφέρεται επίσης ότι εδώ μόνασε ο Νείλος Δαμιλάς ή Νταμιλάς, του οποίου η πρώτη και αρχαία μονή μετανοίας ήταν στη θέση Κάτω Καρκάσια, 6 χμ. νοτιοδυτικά του χωριού. Ο λόγιος αυτός μοναχός ίδρυσε και νέα γυναικεία μονή στη θέση Επάνω Καρκάσια, όπου έκτισε και το ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα. Σήμερα σώζονται και οι δυο ναοί με τοιχογραφίες και φορητές εικόνες, αξιόλογης τέχνης, που φυλάσσονται στον καθεδρικό ναό του χωριού. Ανάγονται προφανώς στο 10ο αιώνα, ίσως και παλιότερα.
Στην περιφέρεια του χωριού υπάρχει το μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων, με τοιχογραφίες του 14ου αιώνα. Άλλες εκκλησίες είναι η Κοίμηση της Θεοτόκου, οι Άγιοι Πάντες, καθεδρικός ναός, η Μεταμόρφωση του Σωτήρα, ο Προφήτης Ηλίας, τα Εισόδια της Θεοτόκου, ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Αγία Παρασκευή, ο Τίμιος Σταυρός, η Αγία Φωτεινή, όπου, σύμφωνα με ντόπιες μαρτυρίες, ανάβλυζε αγίασμα, η Γέννηση της Θεοτόκου, ο Άγιος Γεώργιος, ο Άγιος Χαράλαμπος και το μοναστήρι της Ζωοδόχου Πηγής. Το μοναστήρι αυτό, σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων, χρονολογείται από το 14ο αιώνα. Λέγεται πως από το χώρο του μοναστηριού ανάβλυζε αγίασμα.
Σχετικά με την εκκλησία της Γέννησης της Θεοτόκου αναφέρεται ότι κτίστηκε από κάποιο, γνωστό με το όνομα Κωνσταντίνος ο Προσκυνητής, ο οποίος, όπως λέγεται, είχε πνευματική επικοινωνία με νεράιδες και έπαιρνε οικονομική ενίσχυση. Κάποτε επισκέφθηκε τα Ιεροσόλυμα για να προσκυνήσει. Δεν μπορούσε όμως για τον παραπάνω λόγο ν’ ανάψει κερί. Όταν εξομολογήθηκε, το συμβούλευσαν να κτίσει μια εκκλησία. Έτσι, λοιπόν, έκτισε τη Γέννηση της Θεοτόκου. Κατόπιν επισκέφθηκε ξανά τα Ιεροσόλυμα, τούτη τη φορά το δικό του κερί άναψε, όχι όμως και της γυναίκας του. Έτσι, αναγκάστηκε να κτίσει και δεύτερη εκκλησία στην τοποθεσία Χαβγάς, στον οικισμό Καλόγεροι, τον Άγιο Δημήτριο.
Παλαιότερες οικογένειες είναι των Αγγελάκηδων, των Χανιωτάκηδων, των Φεργαδάκηδων, των Χαραλαμπάκηδων. Γνωστοί λυράρηδες της Ανατολής ήταν ο Αλεξάκης Μανώλης, ο Μαριανάκης Γιώργος και άλλοι πολλοί, ενώ ξεχώρισαν στο βιολί ο Παντελής Μπαριταντωνάκης, στο νταούλι ο Αντώνης Μπαριταντωνάκης, ο γέρο -Σήφης, ο Αγγελάκης Μιχάλης.
Πολλά παλιά έθιμα τηρούνταν μέχρι πρόσφατα στο χωριό ενώ άλλα κρατάν μέχρι και σήμερα. Όπως το κάψιμο των φεράξιδιων, δηλ. ξερών κλαδιών τη Μεγάλη Εβδομάδα γιατί λέγεται ότι φέρνουν την άνοιξη. Επίσης στολίζουν επιτάφιο και στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Δεν έλειπαν οι γνωστοί μαντιναδόροι, που έφτιαχναν τραγούδι κάθε απλή στιγμή της ζωής του χωριού και για κάθε κάτοικο ξεχωριστά, όπως έκανε ο Πηγιακογιώργης.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.ierapetra.gr