Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Συνδέεται με ασφαλτοστρωμένο δρόμο 12χμ. με τα Χανιά. Βρίσκεται σε υψόμ. 65μ. στη μέση κατάφυτου από πορτοκαλιές μαγευτικού λεκανοπεδίου που το διαρρέει ο ποταμός Κερίτης (ο αρχαίος Ιάρδανος). Πιο κάτω παίρνει την ονομασία Πλατανιάς από τους πολλούς πλατάνους, «αλαζονικώς μετεωρίζοντες την κεφαλήν», κατά την έκφραση του Ζαμπέλιου. Το λεκανοπέδιο το στεφανώνουν οι κορφές των Λευκών Ορέων προς τα νότια. Παλιότερα το χωριό μαστιζόταν από την ελονοσία. Σήμερα όμως με τις σύγχρονες αποξηραντικές εργασίες είναι υγιεινότατο και κατάλληλος τόπος χειμερινής και θερινής διαμονής.
Οι κάτοικοί του ανέρχονται στους 800. Είναι πολύ προοδευτικοί και έχουν δημιουργήσει αξιόλογη πνευματική κίνηση. Με μεγάλη επισημότητα γιορτάζεται η 21η Μαΐου σε ανάμνηση της πτώσης των Γερμανών αλεξιπτωτιστών.
Το χωριό παράγει αρκετά πορτοκάλια, λάδι και κηπευτικά. Επίσης σταφύλια, καρύδια, απίδια (αχλάδια), βερίκοκα κ.ά.
Πριν μερικά χρόνια υπήρχε και ένα εργοστάσιο συσκευασίας πορτοκαλιών, το οποίο σήμερα δεν λειτουργεί.
Το χωριό είναι ξακουστό για τα υφαντά του. Αργαλειοί όμως, σήμερα δεν υπάρχουν. Τα τελευταία χρόνια, υπάρχει αρκετός τουρισμός. Επίσης, οι ξένοι έρχονται να εργαστούν στο μάζεμα του πορτοκαλιού.
Υπάρχει επίσης, πολιτιστικός σύλλογος, αγροτικό ιατρείο, σχολείο.
Η ονομασία του χωριού προφέρεται συνήθως σε γενική πτώση, του Αλικιανού. Σχετικά με την προέλευση ταυ ονόματός του υποστηρίζονται δυο εκδοχές: Σύμφωνα με την πρώτη προέρχεται από την ησιόδεια λέξη αιλικίνος, η οποία σημαίνει τον δυνατό. Επειδή η τοποθεσία ήταν κόμβος, το χωριό έπρεπε να ΄ναι πάντα οχυρωμένο και ισχυρό. Σύμφωνα με τη δεύτερη εκδοχή ήταν τόπος συνάθροισης αλέας, αρχαία ελληνική λέξη.
Οι πρώτοι κάτοικοι του Αλικιανού ήταν βοσκοί από τα Παστελιανά. Οι παλιότερες οικογένειες ήταν αι Δασκαλάκηδες, Νικολακάκηδες από το θέρισο, Κολοκοτρώνηδες, Κατζουροί, Μαραγκουδάκηδες, Χανιωτάκηδες και Ψιλάκηδες από τα Σφακιά, Γεωργουδάκηδες, Κεραμιανάκηδες, Βουρεξάκηδες, Σταματάκηδες, Κοκαράκηδες, Παπαδεροί, Γιακουμάκηδες, Ψαρουδάκηδες, Καψωμένοι, Κωσταξενάκηδες, Βατσάκηδες, Αρεκλάκηδες, Καρπουζάδες κ.ά.
Το σημερινό χωριό εμφανίστηκε κατά την εποχή των Βενετών και, όπως αναφέρει ο Ζαμπέλιος, ήταν φέουδο της οικογένειας DaMolin, που ήταν στρατιωτικοί και πολέμησαν εναντίον των Κρητών επαναστατών. Στην επανάσταση της Δημοκρατίας του Αγίου Τίτου το 1363 δυο από τους DaMolin, ο Γεώργιος και ο Τζανάκης, αποστάτησαν, ομολόγησαν ως πατρίδα τους την Κρήτη και πίστεψαν στο Ορθόδοξα δόγμα. Αυτή όμως την αποστασία τους την πλήρωσαν με το πιο ακριβό τίμημα, το θάνατο.
Στο χωριό σώζονται τα ερείπια του μεγαλοπρεπούς πύργου των DaMolin. Ο πύργος αυτός αποτελούνταν από 3 χωριστά οικοδομήματα. Το πρώτο και αρχαιότερα κτίστηκε το 1229 από το γενάρχη της οικογένειας DaMolin, τον Marco DaMolin, που ήταν ο πρώτος που ήρθε στην Κρήτη, μόλις αυτή περιήλθε στη βενετική κυριαρχία. Το κτίσμα αυτό αποτελούσε ένας ψηλός πύργος με οδοντωτό προμαχώνα στην κορυφή, που το ονόμαζε ο λαός βίγλα. Ο πύργος εκείνος είχε σαν έμβλημα έναν μύλο (molin, mοΙίnο = μύλος), το οποίο ήταν και το οικόσημο των Μολίνων, και από αυτό προέρχεται και η ονομασία της οικογένειας αυτής. Στον πύργο ήταν γραμμένο και το λατινικό απόφθεγμα «Circumago non flectro», που σημαίνει γυρίζω, μα δεν κάμπτομαι. Ανάγλυφο οικόσημο των Da Molin βρέθηκε τελευταία στο χωριό και όχι μακριά από του πύργο. Στην είσοδο του πύργου ήταν η επιγραφή: «Οmnia mundi fumus et umbra», δηλαδή όλα τα εγκόσμια είναι καπνός και σκιά. Τέτοιο απόφθεγμα βρέθηκε σε πολλούς άλλους βενετικούς πύργους και κτίρια (π.χ. Αργυρούπολη -Λάππα κλπ).
Τα άλλα οικοδομήματα ήταν ευρύχωρα και άνετα. Η μεγάλη αίθουσα, που προοριζόταν για τις τελετές, χωρούσε γύρω στα 300 άτομα. Οι πόρτες και τα παράθυρα είχαν επιχρυσωμένα ανάγλυφα και οι Αίθουσες κοσμούνταν με τις ελαιογραφίες και τα παράσημα των DaMolin, καθώς και με πελώριους καθρέφτες, γυάλινα κηροπήγια, κι έναν εκατόφωτο πολυέλαιο με κρυστάλλινα πρίσματα. Όλα αυτά «εγένοντο άφαντα τρόπαια, κλέη και ευγενείας στέμματα, πλην της επιγραφής του πυλώνος Οmnia mundi fumus et umbra, αντί δε επιγόνων ευπατριδών βάτοι και αγριοσυκαί φύονται και ενδιατρύφονται. Ο τόπος, ως έχει, περιποιεί μελαγχαλίαν. Η σαύρα, μόνη ζωντανή οικοδέσποινα, των επαύλεων τέρπεται και παίζει ηλιοπαθής», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Ζαμπέλιος («Κρητικοί Γάμοι», σελ. 554).
Στον πύργο αυτά εκτυλίχθηκε, στις αρχές του 16ου αιώνα, το γνωστό δράμα των «Κρητικών Γάμων», που περιγράφει ο Σπ. Ζαμπέλιος, έχοντας ως κύρια πηγή το χρονικό του Trivan. Σχετικά όμως με το δράμα των Κρητικών Γάμων και την επανάσταση του Καντανολέου υπάρχουν αμφισβητήσεις, κυρίως από τον Gerola και του Ξανθουδίδη. Νεότερες έρευνες απέδειξαν ότι η διήγηση του Trivan στηρίζεται σε ιστορικές πηγές, άγνωστες στους ερευνητές και ότι τελικά η επανάσταση του Καντανολέου έχει ιστορική βάση.
Ο Γεώργιος Καντανολέος ή Λισογιώργης (Girgio Cadanaleo ditto Lissogiοrgi) από τη βυζαντινή οικογένεια των Σκορδιλών από το Χριστογέρακο, σημερινό Κουστογέρακο του Σελίνου, και άλλοι αρχηγοί από τη δυτική Κρήτη, όπως οι Πάτεροι, οι Κόντοι, οι Μουσούροι, οι Φωτεινοί κ.ά., οχυρώθηκαν σε φρούρια, που έκτισαν στην κοιλάδα Οφιδόσυρμα και στα Μεσκλά και ανακήρυξαν ρετούρη (διοικητή) το Γεώργιο Καντανολέο. Η απόφαση της επανάστασης πάρθηκε στο Καθολικό της μονής του Γουβερνέτου. Οι επαναστάτες έγιναν κύριοι του Σελίνου, των Σφακίων και μεγάλου μέρους της πεδιάδας των Χανίων και εισέπρατταν τους φόρους για την κυβέρνηση που ανακήρυξαν.
Η ανταρσία αυτή έφερε σε αναταραχή τις βενετικές αρχές. Τότε παρουσιάστηκε στου Αλικιανό ο ser Francesco Da Molin με όλη την οικογένειά του. Ο Καντανολέος τον καθησύχασε και του ζήτησε την κόρη του Σοφία νύφη για το γιο του. Η απάντηση ταυ πατέρα, μετά από σύσκεψη, ήταν θετική. Ο Da Molin όμως δεν υπήρξε ειλικρινής. Πήγε στα Χανιά, σκοπεύοντας να ειδοποιήσει της Βενετικές αρχές, έχοντας όμως σαν πρόσχημα τα του γάμου. Οι Βενετσιάνοι οργάνωσαν πολύ στρατό με αρχηγό τον Gabutioda Cololto. Την ημέρα του γάμου ο Καντανολέος με 350 άνδρες και 100 γυναίκες πήγε στην τελετή. Οι Βενετσιάνοι τουςυποδέχθηκαν με φιλοφροσύνη, αγάπη και ευγένεια για υα μην κινήσουν καμιά υποψία. Οι γάμοι έγιναν στο ναό του Αγίου Γεωργίου και ακολούθησε το συνηθισμένο κρητικό γαμήλιο γλέντι και φαγοπότι, με χορούς και τραγούδια. Ο Da Molin κερνούσε πλουσιοπάροχα κρασί, με αποτέλεσμα το βράδυ να ’ναι όλοι, γυναίκες και άντρες, μεθυσμένοι και ανίκανοι να αντιδράσουν. Έτσι, η ευκαιρία για το βενετσιάνικο στρατό ήταν μοναδική. Έπιασαν όλους τους καλεσμένους και τους έδεσαν. Μέσα στα μεθύσι τους, νόμιζαν πως ο ένας είχε δέσει τον άλλο, έτσι για αστείο…
Το πρωί τα πράγματα άλλαξαν. Όλοι σύρθηκαν δεμένοι μπροστά στους Βενετούς άρχοντες. Ο Καντανολέος με κόκκινη στολή δικαιολογήθηκε ότι εξασκούσε τα καθήκοντά του σαν εκπρόσωπος των προηγούμενων κυρίων της Κρήτης, δηλαδή των Βυζαντινών. Σε απάντησή ταυ οι Βενετσιάνοι τον κρέμασαν σ’ έναν πρίνο μαζί με τους δυο γιους του. Τουφέκισαν επίσης και κρέμασαν τους πιο επιφανείς από τους Μουσούρους, Κόντηδες και Πάτερους. Άλλους οδήγησαν στις γαλέρες, άλλους τους πήγαν σε 4 ομάδες στα Χανιά. Μια ομάδα κρέμασαν στην Πόρτα των Χανίων, άλλη στο Χριστογέρακο (Κουστογέρακο), άλλη στο δρόμο προς το Ρέθυμνο, ένα σε κάθε μισό μίλι και τους υπόλοιπους στα βουνά πάνω από τα Μεσκλά.
Σχετικά με το γεγονός αυτό έχει γραφεί και το εξής ποίημα:
«Στα δέντρα απ’ τον καρπό λυγούν τα κλώνια
κι είν’ η αυγή με μύρα ροδοκάλια
ξυπνούν με το δικό τους γέλιο αηδόνια
πνίγουν οι ευωδιές στα πορτοκάλια!
Στον πύργο ούτε αχνιά κι απ’ τ’ αλώνια
γυναίκες με λυγμούς και παρακάλια
τους άντρες καρτερούν κι αγάλια – αγάλια,
όπως σηκώνει η μέρα π’ έμεινεν αιώνια
Τον Νταμολίνο βλέπουν αγριεμένο
κορμιά να διασκελά και να ουρλιάζει
και τον Καντανολέο με σκοινί πνιγμένο!
Δειλιούν οι Βενετοί τον πεθαμένο
κατάματα κι αντρίκια, όπως κοιτάζει
και στης Σοφίας λυγίζουν το μαράζι».
Επίσης ο Άγγελος Καλοκαιρινός έγραψε το εξής ποίημα:
«Στων Βενετσιάνων τις αυλές, σε σκοτεινό περβόλι
που μόνο βρωμοχόρταρα φυτρώνουν καττριβόλοι,
λουλούδι εξαίσιο, ερωτικό, Εσύ φύτρωσες Σοφία.
Σαν ύστερ’ από τη χιονιά κι από την τρικυμία,
ήλιος πετιέται ολόλαμπρος και διασκορπά τα νέφη
κι όπως ο βράχος ο ξερός, χλωρό δεντράκι τρέφει,
έτσι κι Εσύ έλαμψες Σοφία, στον ουρανό της Κρήτης
και θράφηκες και τράνεψες, αληθινό παιδί της,
πιστή μες στην αγάπη Σου, στου Πέτρου την αγάπη.
Μα φύσηξε άγριος άνεμος και χύμηξε δρολάπι
και συνεπήρε σε, άσπλαχνα, μες στης χαράς την ώρα
και δέχτηκες το θάνατο, αντίς γαμήλια δώρα!
Θρηνούνε τα χαλάσματα, Θρηνούνε τ’ αποκαϊδια
του γκρεμισμένου Πύργου Της – δεν είναι, όχι, παιχνίδια
της φαντασίας: – Τα κλάματα τ’ ακούς νύκτα και μέρα
να στάζουν από πάνω σου ή ν’ απλώνουνται στον αέρα
τον κήπου Της, κι όπως κοιτάς ν’ αναριγούν τα φύλλα
των δέντρων, νοιώθεις να σκορπιέται ολούθε ανατριχίλα
και ζώνει τον Αλικιανό, το βογγητό των θρήνων!..
Είναι η ψυχή Της, που βογγά κι είναι οι ψυχές εκείνων
που αδικοσκοτώθηκανε μαζί με τη Σοφία
ιερή μα τραγικώτατη τον γάμου Της θυσία!
Μα ας μη βογγάς, αθώα ψνχή, κι ας μην πσραπονάσαι.
Ήσυχη μέσα στο βαθύ τον ύπνο σου ας κοιμάσαι.
Δε φταις Εσύ αν αγάπησες τον Πέτρο ούτε κι εκείνος
μια ξένα δεν αγάπησεν. Ίδιος κατάσπόρος κρίνος
άνθισ’ η αγάπη σας αγνή, κι αμόλυντη κι ωραία,
ως που σας κόπηκεν η ζωή, κάποια νυχτιά μοιραία…
Κ’ εσείς, αδικοσκοτωμένοι από τους Βενετσιάνους,
το αίμα σας έγινε φωτιά κι έκαψε τους τυράννους
γι’ αυτό να μην πικραίνεσθε, πάψτε το βογγητό σας,
της Κρήτης μας ξεσκλαβωμός, έγινε ο θάνατός σας».
Έτσι τέλειωσαν οι Κρητικοί Γάμοι και η επανάσταση του Καντανολέου το 1527. Ο Πέτρος, ο γαμπρός, παραβάλλει τον εαυτό του με πλάτανο και τη Σοφία, τη νύφη, με κισσό στους παρακάτω στίχους:
«Κι αν έρθει μέρα και με δεις του πλάτου ξαπλωμένο,
χωρίς πουλιών παρηγοριά, κιτρινοφυλλιασμένο,
κάνε τον όρκο κόνισμα, το λόγο προσκεφάλι
και μην ξαναμπλεχτείς ποτέ, σ’ άλλον πλατάν’ αγκάλη!»
(Πρβλ. Β. Ψιλάκη, «Ιστορία της Κρήτης», σελ. 1053).
Ο Αλικιανός κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας έπαιξε σημαντικό ρόλο. Ο Τούρκος διοικητής και όλοι οι άλλοι Τούρκοι, αν και λιγότεροι, κατείχαν τις καλύτερες περιουσίες του χωριού. Υπάρχει μάλιστα το μετόχι του Τούρκου διοικητή, που επειδή το αγόρασε κάποιος ΜίνωςΗσυχάκης, ονομάζεται σήμερα μετόχι του Ησυχάκη. Ο Τούρκος διοικητής σκοτώθηκε από δυο Αλικιανιώτες, γιατί είχε ξεχειλίσει η αγανάκτηση του κόσμου. Το όνομα του Τούρκου γενίτσαρου ήταν ΑρίφΣουλάκης και των φονιάδων του Δημητρογιάννης από το Βατόλακκο και Νικόλαος Λουλουδάκης από τον Αλικιανό. Το γεγονός διαδραματίστηκε το έτος 1887.
Το 1823 ο Αλικιανός ήταν στα χέρια των επαναστατών με αρχηγούς τον Πρωτοπαπαδάκη και το Βουρδουμπά.
Κατά την επανάσταση του 1866, χρησιμοποιήθηκε από τους Τούρκους σαν βάση εξόρμησης κατά των επαναστατών. Τον Οκτώβριο ταυ 1866 μερικοί Πακκιώτες, οι Γιάνναρης, Μάντακας, Βολάνης κ.ά. μπήκαν στο χωριό του Αλικιανού και σκότωσαν 29 Τούρκους, παίρνοντας συγχρόνως ό,τι μπορούσαν σε εκδίκηση της καταστροφής του χωριού από τους Τούρκους. Την ίδια χρονιά ο Μουσταφά έκαψε τους Πάκκους με 15.000 στρατό, επειδή οι λακκιώτες αρνήθηκαν να παραδοθούν. Κατά την επανάσταση του 1878 είχε στρατοπεδεύσει εδώ ο Μιχάλης Γιάνναρης και ανάγκασε τους Τούρκους να υποχωρήσουν.
Στη Μάχη της Κρήτης, όταν έπεσαν οι αλεξιπτωτιστές στον κάμπο του Αλικιανού, οι κάτοικοι αντιστάθηκαν με όσα μέσα διέθεταν, σκοτώνοντας πολλούς αλεξιπτωτιστές, στις 21 Μαΐου 1941. Σε ανάμνηση του γεγονότος αυτού, γιορτάζεται κάθε χρόνο με πανηγυρισμό και κάθε επισημότητα η 21η Μαΐου. Οι Γερμανοί εγκαταστάθηκαν μόνιμα στον Αλικιανό μέχρι την αποχώρησή τους από την Κρήτη. Έμειναν στα σπίτια των Αλικιανιωτών ή σε σκηνές στα χωράφια. Επειδή γίνονταν μάχες στη γύρω περιοχή και επειδή υπήρχαν νεκροί Γερμανοί, οι κατακτητές θεώρησαν σκόπιμο να εκδικηθούν τον πληθυσμό με ομαδικές εκτελέσεις.
Η πρώτη εκτέλεση έγινε αμέσως, μόλις μπήκαν οι Γερμανοί στo χωριό. Τα θύματα ήταν έξι άντρες, οι πρώτοι που συνάντησαν σι Γερμανοί στον Αλικιανό, μόλις τον κατέλαβαν. Η δεύτερη εκτέλεση έγινε στις 2 Ιουνίου του 1941, έξω από την εκκλησία ταυ Τιμίου Σταυρού, αφού έβαλαν τα θύματα ν’ ανοίξουν πρώτα το λάκκο τους! Εκτελέσθηκαν 42 άτομα από τον άμαχο πληθυσμό.
Η τρίτη εκτέλεση έγινε την 1η Αυγούστου με 118 θύματα από τα γύρω χωριά Βατόλακκος, Σκινές, Φουρνές, Ορθούνι, Κουφός, Λάκκοι, Καράνου και Νέα Ρούματα. Από τα θύματα 13 ήταν από τον Αλικιανό.
Μνημείο για τους πεσόντες, κατά την πρώτη και δεύτερη εκτέλεση, υπάρχει στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού.
Το παρακάτω ποίημα γράφτηκε από το Γ.Δ. Καψωμένο και χαράχθηκε στη μετόπη του εκεί μνημείου του Τιμίου Σταυρού, κάτω από ταν περήφανο αετό, που είναι έργο του γλύπτη Γιάννη Κανακάκη.
«Εγώ είμαι Συ!!…
Ορμώντας από τους εφτά ουρανούς
απάτητες βουνοκορφές της Κρήτης –
Κρηπαετός περήφανος
τρανό λεβεντομάνας γης σημάδι,
έτσι σας χαιρετίζει
αθάνατοι πατέρες κι αδελφοί.
Το στεφάνι του φιλί στο μέτωπά σας.
Κι από ύψος του ιερού Βωμού σας
– ακραία έπαλξη της Κρητικής μεγαλοσύνης –
πνοή, πίστη, ορμή δική σας
αντιμετριέται με το βάρβαρο «Κακό Πουλί».
Ο αλαλαγμός της νίκης του – της νίκης σας –
φλογίζει τις καρδιές μας.
Και ξεχύνεται νικητήριος ο παιάνας
στεριάς και του πελάου,
της γης και τ’ ουρανού.
Βροντά ο ουρανός
αστράφτει η Γης
και σειέται ο απάνω κόσμος!…
Για την τρίτη εκτέλεση έχει ανεγερθεί μνημείο πριν από τη γέφυρα που μπαίνει στο χωριό.
Μετά την αναχώρηση των Γερμανών, όσοι απέμειναν άρχισαν να ανασυγκροτούνται και να αναστηλώνουν τα καταστρεμμένα οικοδομήματα, αφού και το χωριό βομβαρδίστηκε επανειλημμένα και καταστράφηκε το μισό.
Από τον Αλικιανό καταγόταν ο Γεώργιος Διβόλης που ανακηρύχθηκε ως νεομάρτυρας, επειδή μαρτύρησε κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Γεννήθηκε το 1846. Πατέρας ταυ ήταν ο ιερέας Νικόλαος και μητέρα του η Αικατερίνη Μπουγιανοπούλα, από το Θέρισο. Πήρε μέρος στην επανάσταση του 1866 και το 1867 αιχμαλωτίστηκε και υποβλήθηκε σε βασανιστήρια, τα οποία υπέφερε καρτερικά. Συγκαταλέγεται στο πάνθεον των Νεομαρτύρων. Στη θέση Κουμαρές, στο δρόμο προς το Σκινέ, έχει ανεγερθεί προς τιμή του η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου Διβόλη, με έξοδα της Φλωρεντίνης, συζύγου Στυλιανού Τζωρτζάκη.
Από τον Αλικιανό κατάγεται και ο γνωστός Βασίλης Ψιλάκης, σημαντική ιστορική φυσιογνωμία, ο οποίας – εκτός του ότι σπούδασε τον Ελευθέριο Βενιζέλο με δικά του έξοδα – συνέγραψε και την ιστορία της Κρήτης.
Στο δρόμο Αλικιανού – Κουφού βρίσκεται μια αξιόλογη βυζαντινή εκκλησία, η Ζωοδόχος Πηγή, που ιδρύθηκε στις αρχές του 11ου αιώνα από τον Κρητικό Άι Κυρ-Γιάννη Ξένο ή Ερημίτη, που έδρασε στην Κρήτη κατά το τέλος του 10ου και τις αρχές του 11ου αιώνα. Η εκκλησία αυτή είναι γνωστή στους ειδικούς ως Άι Κυρ-Γιάννης. Ο ναός ήταν ερειπωμένος και το 1908 τον αναστήλωσε φιλόθρησκος γείτονας, αλλά επειδή δεν συμβουλεύθηκε τους ειδικούς τον παραμόρφωσε. Το 1951 αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή, εκτός από τον τρούλο, υπό την επίβλεψη του αείμνηστου καθηγητή Α.Κ. Ορλάνδου. Ίσως ο αρχικός ναός αντικαταστάθηκε από το σημερινό κτίσμα το 14ο αιώνα. Έχουν χρησιμοποιηθεί, σε δεύτερη χρήση, γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη από λευκό μάρμαρο της παλαιοχριστιανικής εποχής. Τα γλυπτά αυτά δεν φαίνεται να προέρχονται από την κοντινή Επισκοπή της Αγιάς και θα πρέπει να αναζητηθεί κάποιο άλλο μνημείο, που δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί. Ίσως υπήρχε παλαιοχριστιανική βασιλική κοντά στο βυζαντινό ναό του Άι Κυρ-Γιάννη.
H αρχιτεκτονική μορφή του μνημείου αυτού έχει μεγάλη σπουδαιότητα. Επηρεάζεται από τη Σχολή της Κωνσταντινούπολης.
O ναός αυτός ήταν κατάγραφος από τοιχογραφίες. Πολύ αξιόλογες είναι π.χ. οι παραστάσεις του Αγίου Παντελεήμονα, του Αγίου Δημητρίου, της Αγίας Θέκλας, της Πλατυτέρας, της Πεντηκοστής κ.ά. Οι τοιχογραφίες καθαρίστηκαν από το Ζαχαρία Κανάκη. Τα ωραία ψηφιδωτά του δαπέδου παριστάνουν διάφορα διακοσμητικά θέματα, ελάφια, παγώνια, αγγεία κ.ά.
Για το ναό του «Αι Κυρ-Γιάννη Αλικιανού, που είναι από τα πιο αξιόλογα κτίσματα του Αγίου Ιωάννη του Ξένου, βλέπε στο έργο του Γ. Β. Αντουράκη, «Αι Μοναί Μυριοκεφάλων και Ρουστίκων Κρήτης μετά των παρεκκλησίων αυτών», Αθήναι 1977, σελ. 44-47, όπου εικόνες και η σχετική βιβλιογραφία. Επίσης, για τα οκτώ μέχρι σήμερα επισημανθέντα παλαιοχριστιανικά μνημεία (ή απομεινάρια βασιλικών) της επαρχίας Κυδωνίας, βλέπε Μιχάλη Γ. Ανδριανάκη «Ο νομός Χανίων κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο – κατάλογος μνημείων» (άρθρο στην ετήσια έκδοση του Δήμου Χανίων), Χανιά 1982, σελ. 24-28, όπου εικόνες και βιβλιογραφία.
κείμενα, τα οποία η Αρχαιολογική Εταιρεία χαρακτήρισε προμινωικά, στη σπηλιά Σκάλα. Παλιότερες οικογένειες είναι οι Φασεροί, Αναγνωστάκηδες, Βενάκηδες.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.