Αγίας Κυδωνίας Χανίων

Xωριό και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Απέχει από τα Χανιά 9χμ. Βρίσκεται νοτιοδυτικά των Χανίων σε υψόμετρο 50μ. Ο πληθυσμός του χωριού ανέρχεται σε 390 κατοίκους.

Στην Αγιά υπάρχει άριστη καλλιέργεια εσπεριδοειδών με όλα τα είδη των ποικιλιών (ομφαλοφόρα, ξινά, Βαλέντσια, μανταρίνια όλων των κατηγοριών εξαιρετικής ποιότητας). Κίτρα και φράπες σε περιορισμένη έκταση, αλλά εκλεκτής ποιότητας. Σημαντική καλλιέργεια οπωροκηπευτικών με ικανοποιητική εισοδηματική απόδοση. Μικρή καλλιέργεια αμπελιών και μπανανών σε Θερμοκήπια. Καλλιέργεια ελαιοδένδρων και αβοκάντο. Η ανεπτυγμένη αυτή και αξιόλογη πρόοδος των γεωργικών καλλιεργειών οφείλεται κατά μέγα μέρος στη θαυμάσια και τελειοποιημένη τεχνολογική αξιοποίηση των πλουσίων πηγών της Αγιάς, η οποία έχει σύγχρονο σύστημα άρδευσης.

Υπάρχουν πολλές εκδοχές σχετικά με την ετυμολογία της λέξης Αγιά ή Αγυιά. Σαν πρώτη εκδοχή προέλευσης της ονομασίας του χωριού είναι ο ναός της Παναγίας Επισκοπής Κυδωνίας (Παναγία – Αγία – Αγιά).

Μια άλλη άποψη είναι ότι η ονομασία του χωριού προέρχεται από τη λέξη αγυιά (= δρόμος), γι’ αυτό και το χωριό γράφεται και ως Αγυιά.

Μια άλλη ετυμολογία της ονομασίας του χωριού είναι από την αραβική λέξη αγιάν (= πρόκριτος), διοικητής («Περιηγητική» 1967, Μάιος 16).

Με μια τελευταία εκδοχή υποστηρίζεται η άποψη ότι η ονομασία του χωριού προέρχεται από την αραβική λέξη άια (= νερό). Η εκδοχή αυτή φέρεται ως η πλέον πιθανή, λόγω της πλουσιότητας των νερών, που αναβλύζουν σε υψόμ. 40μ. από τα οποία σχηματίζεται ο παραπόταμος του Πλατανιά. Ξεκολωμένος, που τα νερά του τροφοδοτούν σήμερα το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο Χανίων.

Στην κοινότητα Αγιάς ανήκουν οι οικισμοί Επισκοπή και Κυρτομάδω. Το χωριό υπήρχε κατά την Αραβοκρατία και ίσως είναι κτίσμα της εποχής αυτής. Κατά τη Β’ βυζαντινή περίοδο, όταν οι παραλιακές επισκοπές μεταφέρθηκαν για ασφάλεια στα ενδότερα, η επισκοπή Κυδωνίας μεταφέρθηκε στην Αγιά.

Κατά την Ενετοκρατία, όλη η περιοχή ήταν ιδιοκτησία της επισκοπής Κυδωνίας, που είχε μετονομαστεί σε επισκοπή Αγιάς. Σώζονται μάλιστα τα θεμέλια ενός βενετσιάνικου πύργου ο οποίος έδωσε την πρώτη ονομασία της τοποθεσίας Πύργος. Σήμερα το μέρος αυτό ονομάζεται Στρατόπεδο (Ραφτοπούλου).

Οι κάτοικοι του χωριού είναι γηγενείς Κρήτες και μερικοί Μικρασιάτες και Πόντιοι.

Από τις παλιότερες οικογένειες είναι οι: Κοσμαδάκηδες, Πετρουλάκηδες, Φουφουλάκηδες (Μ. Ασία), Ζελελίδες (Πόντιοι), Μανιάδες ή Μανιαδάκηδες (κατέβηκαν από το Θέρισοκηδες.

Η Αγιά αναφέρεται στην απογραφή του «Καστροφύλακα» το 1553, με 142 κατοίκους.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας ο Χατζή – Μιχάλης Γιάνναρης, οπλαρχηγός από τους Λάκκους, συνεπλάκη μέσα στο χωριό με Τούρκους, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν αρκετοί Τούρκοι.

Στη σύγχρονη ιστορία η Αγιά κατέχει ξεχωριστή θέση. Η δοκιμασμένη περιφέρεια της Αγιάς, που βρίσκεται στο πιο ευαίσθητο σημείο του Λεκανοπεδίου Αλικιανού, όπου έγιναν μεγάλες συγκρούσεις μεταξύ των αντιπάλων στη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941), πλήρωσε ακριβά το τίμημα της ελευθερίας.

Το Μάλεμε έπεσε! Έπεσε η Κρήτη! Άρχισε από τότε η Γερμανική Κατοχή με τα γνωστά αποτελέσματα των εκτελέσεων (Αλικιανός, Κυρτομάδω, Πατελαρίου, Κοντομαρί, Κερίτη, Αγιά και αλλού). Εδώ αρχίζει η ιστορία της τραγωδίας του Λεπιδέ (βλ. χωριά Κυρτομάδω).

Είναι καθήκον μας ανάμεσα στα ιστορικό γεγονότα της περιοχής να σημειώσουμε τη μάχη των Λειβαδιών, που δόθηκε το 1897 κοντά στις σημερινές φυλακές της Αγιάς, στη θέση Λειβάδια, από τις αποβιβασθείσες στο Κολυμπάρι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις (Σώμα Αρχηγού Τιμολέοντα Βάσου) κατά των Τούρκων. Στο πεδίο της μάχης μεταξύ των πεσόντων ήταν ο ηρωικός λοχαγός (ή ανθυπολοχαγός) Τριγκέτας, που ετάφη στην κορυφή του λόφου Μονοκούμαρος, ο οποίος κείται προς Βορρά. Αργότερα έγινε η ανακομιδή των οστών του στη γενέτειρά του, αλλά η Θέση του τάφου παραμένει γνωστή και ιστορική.

Λίγο πιο πέρα από την κοινότητα της Αγιάς, βρίσκονται οι Φυλακές της Αγιάς με τις μακάβριες Θυσίες των ηρώων συμπατριωτών μας, με τα στυγερά εγκλήματα. Οι φυλακές δίκαιά ονομάστηκαν «ο Γολγοθάς της Κρήτης» και εκφράζουν αναμφισβήτητα ένα αξιοσημείωτο για τη βαρβαρότητά του και κατάπτυστο έργο της Χιτλερικής Γερμανίας. Οι φυλακές αυτές κτίστηκαν γύρω στα 1930 από του Ελευθέριο Βενιζέλο. Τις κατέλαβαν Γερμανοί αλεξιπτωτιστές τις πρώτες ώρες της προσγείωσής τους, με επικεφαλής το συνταγματάρχη Χάιντριχ, και τις μετέτρεψαν σε ελληνικό Νταχάου. Εδώ, στις 16/9/1944, οι Γερμανοί, σε αντίποινα για την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε από την Κρητική Αντίσταση, αποκεφάλισαν 60 κρατούμενους με τσεκούρια.

Επίσης τρεις άλλοι πατριώτες εκτελέστηκαν στη φυλακή της Αγιάς, ο Μανούσος Πατσουράκης, ο Μανώλης Αποστολάκης και ο Δημήτρης Τσουρουπάκης.

Επίσης, έπεσαν στη Μάχη της Κρήτης, ο Βαρδής Λιοδάκης και ο Βαγγέλης Τσαγκαράκης.

Στην Αγιά υπάρχει ο Επισκοπικός ναός της Παναγίας. Ο ναός αυτός είναι ρυθμού βασιλικής. Είχε σχέση με την Επισκοπή (Χανίων – Κυδωνίας), η οποία, για λόγους άγνωστους και μετά την Αραβοκρατία, κατά την εποχή των Ενετών μεταφέρθηκε στη θέση Επισκοπή Αγιάς Κυδωνίας.

Ο ναός αυτός κτίστηκε στα ερείπια παλιότερου, σύμφωνα με τη συνήθεια εκείνης της εποχής να χρησιμοποιούνται τα υλικά αρχαιότερων ναών. Στο βορεινό τοίχο της εκκλησίας φαίνεται ένα κομμάτι τοίχου αρχαιότερης εποχής, καθώς και τμήματα από αρχαιότερο κτίριο.

Ο νεότερος ναός φαίνεται να ήταν τρίκλιτη καμαροσκέπαστη βασιλική, με δυο κιονοστοιχίες. Είναι από τα σπάνια μνημεία του είδους σ’ όλη την Ελλάδα. Έχει χαρακτηριστεί από την Αρχαιολογική Εταιρεία ιστορικά διατηρητέο μνημείο.

Σώζονται κίονες από κόκκινο μάρμαρα και γρανίτη σε ορθογώνια υπόβαθρα. Η εκκλησία κατέρρευσε σε εποχή σχετικά παλιά και ανοικοδομήθηκε πολλές φορές.

Το παλιό πανηγύρι της Παναγίας, που γιορτάζει στις 15 Αυγούστου, ξεκινά από τα βάθη των αιώνων και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Πλήθος προσκυνητών από τις γύρω περιοχές και από την πόλη των Χανίων προσέρχονται με δέος να προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγίας, που σώζεται σε άριστη κατάσταση.

Κατά τον εσπερινά, οι πιστοί προσκομίζουν άρτους και φρούτα και παραμένουν στο ναό όλη τη νύχτα. Την ημέρα της γιορτής γίνεται πανηγυρική Θεία Λειτουργία κοινωνεί πλήθος πιστών κι, έπειτα, όσοι ήρθαν από άλλα χωριά φιλοξενούνται στα σπίτια των κατοίκων της Αγιάς, όπου είναι στρωμένες οι τάβλες με πλούσια φαγητά.

Την εποχή της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες μετέφεραν το κρασί με σωλήνες, που είχαν τοποθετήσει από την Επισκοπή στην εκκλησία της Αγιάς.

Πολιούχος του χωριού της Αγιάς, ο «Άγιος Νικόλαος, παλιά εκκλησία είναι κτισμένη στο νεκροταφείο του χωριού. Ο Άγιος Νικόλαος, όπως ομολογούν οι Αγιώτες, τους διαφύλαξε από διάφορους και πολλούς κινδύνους κατά καιρούς. Το πανηγύρι του τελείται στις 6 Δεκεμβρίου με μεγάλη κατάνυξη.

Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης είναι μεικτού ρυθμού, βασιλικής και βυζαντινού. Ο ναός αυτός, ο οποίος είναι η μητρόπολη της Αγιάς, κτίστηκε την τελευταία δεκαετία από Αγιώτες με χρήματα και δωρεές όλων των κατοίκων.

Την ημέρα της γιορτής των αγίων συμπίπτει να γιορτάζεται και η Μάχη της Κρήτης. Τα προηγούμενα χρόνια γινότανε αναπαράσταση της μάχης αυτής.

*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.