Αγιά Μυλοπόταμου

Χωριά και κοινότητα της επαρχίας Μυλοποτάμου. Βρίσκεται 33 χμ. ανατολικά του Ρε­θύμνου, κτισμένο σε υψόμετρο 95 μ., στους πρόποδες του βουνού Κουλούκουνα. Έχει 330 κατοίκους, οι οποίοι ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Παρά­γουν λάδι, σταφίδα, κίτρα, εσπεριδοειδή και ξυλοκάρβουνα.

Για την προέλευση της ονομασίας του χωριού υπάρχουν δυο εκδοχές. Η πρώτη δέ­χεται ότι προέρχεται από τη λέξη Αγία της εκκλησίας Αγίας Αναστασίας της Φάρμακολύτριας, που υπάρχει στο χωριό.

Η δεύτερη εκδοχή ετυμολογεί τη λέξη Αγία, από το αγυιά, που σημαίνει κακοτοπιά – κακοτράχηλο έδαφος και κατ’ επέκταση άνθρωποι κακοί, άνθρωποι δηλ. που ταυτί­ζονται με το άγριο περιβάλλον και αναγκάζονται να έχουν σκληρή συμπεριφορά, για να επιζήσουν. Επίσημα, όμως, δεν αναφέρεται ούτε η μια ούτε η άλλη εκδοχή.

Για το πότε κτίστηκε το χωριό δεν έχουμε πληροφορίες. Πάντως, ο ναός του Αγίου Φωτίου που υπάρχει στο χωριό έχει ημερομηνία κτίσης 1578. Επίσης, δυτικά του χω­ριού σε μια ανασκαφή που έγινε λέγεται ότι βρέθηκε μια λάρνακα που πιθανόν να ανήκει στη μινωική εποχή. Το χωριό το 1924 αποσπάστηκε από το δήμο Μελιδονίου και αποτέλεσε την κοινότητα της Αγιας.

Οι παλιότεροι κάτοικοι είναι οι: Κουράτορες, Πλεμμένοι, Παπαδογιάννηδες, Παπα-δάκηδες, Καλβιανάκηδες, Βάσαλοι, Χωνιάκηδες, Καλαϊτζάκηδες. Τα επίθετα Κουρά-τορας και Πλεμμένος δεν είναι κρητικά, ίσως να προέρχονται από την Πελοπόννησο, όπου κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας – ίσως Πελοποννήσιοι- ήλθαν και αποίκι­σαν την Αγιά. Η πιθανότητα, όμως, της βυζαντινής προέλευσης των επωνύμων θεω­ρείται ορθότερη. Γύρω από τα ονόματα Κουρατόρας και Πλεμμένος, έχει επιζήσει η παρακάτω ιστορία. Λέγεται ότι οι Τούρκοι αναθέσανε σε κάποιο Κουράτορα να οδη­γήσει έναν Τούρκο αξιωματικό στο χωριό Σ ίσες, που βρισκόταν στην άλλη πλευρά του όρους Κουλούκουνα, ανάμεσα στους όρμους Μπαγίν και Φόδελε.

 

Μόλις φάνηκε η θάλασσα προς το Μπαγί και ενώ ακόμα βρίσκονταν επάνω στο βουνό του λέει ο Κουράτορας: «Προχώρα εσύ και ακολουθώ και εγώ». Ο Τούρκος υπάκουσε και προχώρησε μπροστά, τότε ο Κουράτορας σήκωσε το ραβδί του και χτύ­πησε τον Τούρκο αξιωματικό. Όμως το χτύπημα δεν ήταν τόσο δυνατό και ο Τούρκος δεν πέθανε παρά μόνο όταν ο Κουράτορας τον χτύπησε για δεύτερη φορά. Έτσι, ο Τούρκος αξιωματικός δεν έφτασε ποτέ στον προορισμό του. Οι Τούρκοι που τον πε­ρίμεναν άρχισαν να ανησυχούν και αμέσως ξεκίνησαν τις έρευνες. Ο Τούρκος αξιω­ματικός βρέθηκε αλλά σκοτωμένος. Αμέσως άρχισαν να ψάχνουν να βρουν τον Κουράτορα, ο οποίος μόλις έμαθε ότι οι Τούρκοι τον κυνηγούσαν, κρύφθηκε στις γύρω περιοχές, προσπαθώντας να τους ξεφύγει. Δεν το κατόρθωσε όμως. Κάποια στιγμή τον συνέλαβαν και τον κρέμασαν σ’ έναν πλάτανο στο χωριό Χελιανά και από τότε, ο πλάτανος αυτός λέγεται του Κουράτορα ο πλάτανος.

Βέβαια, οι Τούρκοι δεν αρκέστηκαν μόνο στην εκτέλεση του φονιά. Συνέχισαν να ενοχλούν τους Χριστιανούς, ακόμα και να σκοτώνουν τα ζωντανά του χωριού. Όμως και οι Κρητικοί δεν έπαυαν να ενοχλούν τους Τούρκους. Τις εχθροπραξίες αυτές τις σταμάτησε κάποιος Τούρκος με το όνομα Μουρτζανός λέγοντας τους ότι είδε κάποιο όνειρο με κοράκια και ότι αν δεν τελείωναν τις εχθροπραξίες θα γίνονταν πολλά φο­νικά και από τα δυο μέρη.

Στο χωριό της Αγιάς υπάρχουν και οι εξής εκκλησίες: Αγίας Αναστασίας, παλιά εκ­κλησία χωρίς τοιχογραφίες, με ξυλόγλυπτο τέμπλο μεγάλης αξίας. Ανακαινίστηκε το 1878. Του Αγίου Νικολάου (1934), τα ξωκλήσια του Αγίου Κωνσταντίνου (πολύ παλιό, διακοσίων χρόνων) και του Προφήτη Ηλία. Επίσης υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Φω­τίου του Ανίκητου. Κτίστηκε το 1578, είναι βυζαντινής εποχής με πολλές τοιχογρα­φίες, Παλιά ήταν μοναστήρι (528 μ.Χ), όμως σήμερα έχει διασωθεί μόνο ο ναός, ενώ τα κελιά του έχουν γκρεμιστεί.

 

* Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.