Βρίσκεται δυτικά του Αγίου Νικολάου, σε απόσταση 47 χμ. απ αυτόν. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 850μ. Οι κάτοικοι είναι περίπου 229 και ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία.
Η ονομασία του χωριού οφείλεται προφανώς στην ομώνυμη ενετική εκκλησία που υπήρχε στο σημείο που είναι κτισμένη σήμερα η εκκλησία του Αγ. Κωνσταντίνου.
Το χωριό αναφέρεται σε έκθεση του Nicolo Zeu, ο οποίος, το 1633, μελέτησε με εντολή του Γενικού Προβλεπτή Lorenzo Condanini τον κάμπο του Λασιθίου και πρότεινε μέτρα για τη βελτίωσή του.
Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, στην εξέγερση κατά των Ενετών, το 1365, στον Άγιο Κωνσταντίνο, ύψωσε το βυζαντινό λάβαρο ο Ιωάννης Καλλέργης, κάτω από τις επευφημίες των αρχηγών και οπλαρχηγών της Ανατολικής Κρήτης.
Όπως μας πληροφορούν οι κάτοικοι του χωριού, όταν το 1867 εισέβαλε στο χωριό ο Ισμαήλ Πασάς (Παπαδάκης), έκαψε το χωριό, έσφαξε τους κατοίκους και με τα κεφάλια 100 σκοτωμένων σχημάτισε πυραμίδα. Μεταξύ αυτών που σφάχτηκαν ήταν και ο παπάς Ιωάννης Σακελλάρης, ο Αντώνης Σακελλάρης, ο Κωνσταντίνος Μύτης, ο Γεώργιος Βλάσσης και ο Ιωάννης Λουτής.
Τριακόσια μέτρα περίπου από τον Άγιο Κωνσταντίνο θα συναντήσουμε την τοποθεσία Πεζαλή. Ονομάστηκε έτσι, γιατί το έδαφος είναι ανηφορικό και κάθε καβαλάρης ήταν αναγκασμένος να ξεπεζέψει στο σημείο αυτό.
Στο χωριό υπάρχουν οι εξής εκκλησίες: Άγιος Κωνσταντίνος, Άγιος Νικόλαος (είναι δίκλιτη, το άλλο κλίτος είναι ο Άγιος Χαράλαμπος), Αγία Πελαγία, Τίμιος Σταυρός, Μεταμόρφωση του Σωτήρα και Άγιος Φανούριος.
Παλιότερες οικογένειες είναι οι Στρατήδες. οι Αλεξάκηδες, οι Μαρκάκηδες, οι Βερύγηδες, οι Αρχάβληδες, οι Σακελλάρηδες κ.ά.
Η Μονή Κρουσταλλένιας υπάγεται στην κοινότητα Αγίου Κωνσταντίνου, της επαρχίας Λασιθίου. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του οροπεδίου. Είναι κτισμένο πάνω σ’ ένα γήλοφο που τον σκεπάζουν εκατοντάδες θεόρατοι πρίνοι, κοντά στο χωριό Άγιο Κωνσταντίνο. Στο χώρο του μοναστηριού υπάρχει ξενώνας εφοδιασμένος μ’ όλες τις ανέσεις.
Η εκκλησία του μοναστηριού τιμά την Κοίμηση της Θεοτόκου. Κατά την παράδοση κτίστηκε ως εξής: Κάποια γυναίκα, ονομαζόμενη Κρουοταλλένια, βρήκε κάποτε στην περιοχή, συγκεκριμένα στη θέση Άγιο Χάρακο, εικόνισμα της Παναγίας. Άρχισε λοιπόν να κτίζει εκκλησία στο σημείο αυτό. Το κτίσιμο όμως δεν προχωρούσε καθόλου, γιατί ενώ το πρωί η εκκλησία κτιζόταν κανονικά, κάθε βράδυ γκρεμιζόταν με εντελώς μυστήριο τρόπο. Παρακάλεσε τότε απελπισμένη την Παναγία να της υποδείξει το σημείο που θα ήθελε να κτιστεί η εκκλησία της. Τότε συνέβη το εξής: Ενώ ήταν κατακαλόκαιρο και ο ουρανός ήταν εντελώς ξάστερος, παρουσιάστηκε ξαφνικά ένα σύννεφο, πάνω στο σημείο, όπου σήμερα είναι κτισμένη η εκκλησία της Παναγίας. Από το όνομα της γυναίκας προήλθε η ονομασία του μοναστηριού.
Πότε ακριβώς ιδρύθηκε το μοναστήρι, δεν είναι δυνατό να εξακριβωθεί. Μονάχα κάποιο ανάγλυφο, που ίσως ανήκε στο ιερό ή στην είσοδο της εξωτερικής θύρας και φέρει τη χρονολογία 1241, μας δίνει την πρώτη ιστορική μαρτυρία του μοναστηριού.
Η Μονή Κρουσταλλένιας, αποτελούσε σημείο καταφυγής και συνάμα το χώρο, όπου σχεδιάζονταν οι πολεμικές επιχειρήσεις και απ’ εδώ προερχόταν το κάθε επαναστατικό κίνημα εναντίον κάθε κατακτητή και κάθε επιδρομέα στο οροπέδιο του Λασιθίου.
Από δω θα αναχωρήσουν στα 1272 οι Λασιθιώτες οπλαρχηγοί, θα ενωθούν με τους άλλους οπλαρχηγούς της Μεσαράς, του Μαλεβιζίου και τους Ριζίτες της Ίδης και Θα συντρίψουν τους Ενετούς στις Γράβες, θανατώνοντας τον ίδιο το δούκα Ζένον.
Εδώ ο Αλέξιος Καλλέργης θα σηκώσει τη σημαία της επανάστασης μέσα στο παραλήρημα και στον απερίγραπτο ενθουσιασμό του πλήθους. Στα 1293-4 το Λασίθι ερημώνεται μαζί και το μοναστήρι. Στα 1365, λίγο μετά την κατάλυση της Δημοκρατίας του Αγίου Τίτου ο Ιωάννης Καλλέργης, έχοντας συναρχηγούς τους αδελφούς του Αλέξιο και Γεώργιο, ύψωσε πάλι εδώ το βυζαντινό λάβαρο.
Μετά την επιτυχία του κινήματος των Καλλέργηδων, το Λασίθι θα ξαναερημωθεί Το μοναστήρι θα καταστραφεί. Το 1543, όταν η ενετική κυβέρνηση αποφάσισε να διαμοιράσει τα χωράφια του κάμπου (του Λασιθίου) στους πρόσφυγες από τη Μονεμβασία και το Ναύπλιο, κτίστηκε τότε ξανά το μοναστήρι της Κρουοταλλένιας.
Στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας η μονή αποτέλεσε καταφύγιο για τους χαΐνηδες και κάθε κατατρεγμένο Χριστιανό. Γίνεται απόρθητο κάστρο για τους Τούρκους, μα και τόπος φιλόξενος για τους αντάρτες οπλαρχηγούς.
Στον ιερό χώρο του μοναστηριού βαπτίστηκε ο παππούς του πρωτοπαλ ίκαρου του Λασιθίου, του Μανώλη Καζάνη. Κατά την παράδοση, την ώρα που γίνονταν οι ετοιμασίες για τη βάπτιση, κατέφθασαν οί Τούρκοι και έσπασαν την κολυμπήθρα. Έτσι, ο ηγούμενος του μοναστηριού χρησιμοποίησε για το μυστήριο κάποιο καζάνι. Από τότε όλη η γενιά θα πάρει την ονομασία Καζάνηδες.
Στη διάρκεια των τραγικών σφαγών που διέπραξε ο Χασάν Πασάς στο Λασίθι το 1823, η μονή καταστράφηκε για μια ακόμα φορά. Το 1831 όμως αναστηλώνεται, ξαναβρίσκει την παλιά της αίγλη και συνεχίζει το σημαντικό ρόλο της.
Κατά τη μεγάλη επανάσταση του 1866-69, εγκαταστάθηκε εδώ η πολεμική επιτροπή των επαναστατών και πάνω στο καμπαναριό της εκκλησίας κυμάτιζε η επαναστατική σημαία. Όταν το 1867 το Λασίθι καταστράφηκε από τους Τούρκους, η μονή κάηκε. Κτίστηκε όμως ξανά σε σύντομο χρονικό διάστημα.
Την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, οι μοναχοί περιέθαλπαν όσους Άγγλους περνούσαν από την περιοχή. Ο ηγούμενος του μοναστηριού, Ερμόλοος Κασαπάκης έγινε για όλα αυτά ύποπτος στις ιταλικές αρχές και τον συνέλαβαν. Ευτυχώς όμως αποδείχθηκε αθώος και αφέθηκε ελεύθερος. Το 1942 όμως, ξανασυλλαμβάνεται και γλιτώνει την εκτέλεση την τελευταία στιγμή. Στο μεταξύ το μοναστήρι εξακολουθεί να προσφέρει τις εθνικές του υπηρεσίες. Αλλά το Γενάρη του 1943, ύστερα από διαταγή των Ιταλών, αναγκάζονται οι μοναχοί να εγκαταλείψουν τη μονή και να μεταφερθούν στο μοναστήρι της Βιδιανής.
Η Μονή της Κρουσταλλένιας μεταβάλλεται σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως από τους ξένους δυνάστες. Φράσσεται ολόγυρα με συρματοπλέγματα και στοιβάζονται στον άλλοτε ιερό χώρο της αξιοθρήνητες μορφές αθώων καταδικασμένων.
Το 1947, ύστερα από συστηματικές ενέργειες του ηγούμενου Τιμόθεου Ορφανάκη και χάρη στο αμείωτο ενδιαφέρον που έδειξε ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Πέτρας κ. Δημητρίου, το μοναστήρι ανασυγκροτείται και συνεχίζει την ένδοξη πορεία του. (Τα στοιχεία βασίστηκαν στις σημειώσεις σχετικά με τη Μονή Κρουσταλλένιας, του Μιχ. Κασωτάκη).
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.feelgreece.com