Η Σταυρούπολη είναι χτισμένη στις πλαγιές χαμηλών λόφων κοντά στον Νέστο ποταμό και σε απόσταση 28 χιλιομέτρων από την πόλη της Ξάνθης. Είναι ένα χωριό που περιβάλλεται από παρθένα δάση, δέντρα, πηγές και πέτρινα γεφύρια. Υπάγεται στον Δήμο Ξάνθης και αριθμεί 536 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του 2011.
Το όνομα του χωριού αντικατοπτρίζει τη θέση του και τον ρόλο του στην περιοχή καθώς αποτελεί το σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ξάνθη, τη Δράμα, τη Βουλγαρία και την Καβάλα. Μέχρι το 1920 ονομαζόταν Γενήκιοϊ.
Η περιοχή ταυτίζεται με τη Χώρα των αρχαίων Διών και γνώρισε την ακμή της την εποχή του Μακεδονικού βασιλείου, όπως μαρτυρά ο μακεδονικός τάφος της Σταυρούπολης, από τους πιο καλοδιατηρημένους και εντυπωσιακούς μακεδονικούς τάφους της Θράκης.
Το 1923 εγκαταστάθηκαν στον οικισμό πρόσφυγες από την περιοχή του Πόντου. Στα νεότερα χρόνια και μέχρι το 1960 αποτέλεσε σημαντικό κέντρο καπνοκαλλιέργειας. Η οικονομική ευμάρεια εκείνης της εποχής αποτυπώνεται μέχρι σήμερα στα διατηρημένα λιθόκτιστα κτίρια των αρχών του 20ού αιώνα. Πρόκειται για διώροφα αρχοντικά με σαχνισιά, δηλαδή κλειστά μπαλκόνια που στηρίζονται σε καμπυλωτά δοκάρια, με νεοκλασικές επιρροές.
Αξιοπρόσεχτα σημεία στην Σταυρούπολη είναι η κεντρική πλατεία της με τα ψηλά πλατάνια, το Μπιζάνι, ο σιδηροδρομικός σταθμός, το Λαογραφικό Μουσείο που στεγάζεται στο δημοτικό κτίριο της παλιάς Εφορείας Καπνού, ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου με τον πύργο του ρολογιού, το επιβλητικό Δημαρχείο, οι γέφυρες του Νέστου και του Ξηροποτάμου, οι διάσπαρες πέτρινες βρύσες.
Εντυπωσιακό είναι το φυσικό περιβάλλον της περιοχής με το δάσος της Χαϊντούς με τις θεόρατες οξιές που έχει κηρυχθεί Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης και τον καταρράκτη του Λειβαδίτη που είναι ένας από τους ψηλότερους των Βαλκανίων.
Ξεχωριστό έθιμο της Σταυρούπολης είναι αυτό της καμήλας που τελείται κάθε Καθαρά Δευτέρα στην πλατεία του χωριού. Κάτοικοι και επισκέπτες συμμετέχουν μεταμφιεσμένοι κάνοντας διάφορους ήχους, χορεύοντας και μουτζουρώνοντας ο ένας τον άλλο σε μια παρέλαση της οποίας ηγείται ένα ομοίωμα καμήλας με τον μεταμφιεσμένο καμηλιέρη Άραβα. Όταν ολοκληρώνεται η πομπή προσφέρονται νηστίσιμα εδέσματα και κρασί. Το έθιμο είχε παγανιστικό χαρακτήρα και συμβόλιζε τη δέηση των κατοίκων για γόνιμη γη καθώς έφτανε η άνοιξη και ξεκινούσαν διάφορες αγροτικές εργασίες. Στα μεταγενέστερα χρόνια συμβολίζει το τέλος των Αποκριών και την αρχή της νηστείας.