Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Σκαρφαλωμένο σαν αετοφωλιά, στη ρίζα της Μαδάρας, κρατεί ζηλότυπα, απ’ τους παμπάλαιους καιρούς (κτίστηκε επί βυζαντινής εποχής), όχι μονάχα το όνομα αλλά και τη φυσιογνωμία του απείραχτα από το χρόνο. Τι και αν πέρασαν οι λογής – λογής κατακτητές; Το Θέρισο στέκει Βιγλάτορας της πόλης των Χανίων και αληθινή σκοπιά της Κρήτης.
Κτισμένο σε υψόμετρο 580μ. σε απόσταση μόλις 15,5χμ. από τα Χανιά ( ο δρόμος είναι σχετικά καλός) διατηρεί τόση τραχύτητα και τόση αγέρωχη μεγαλοπρέπεια, που ξαφνιάζει τον επισκέπτη.
Με την πρώτη ματιά, το Θέρισο δεν εντυπωσιάζει τον παρατηρητή. Μικρό χωριό. Λίγοι κάτοικοι. Η τελευταία απογραφή ανεβάζει τον αριθμό των κατοίκων σε 200 άτομα. Τα σπίτια είναι απλά, φτωχικά. Οι κύριες ασχολίες των κατοίκων είναι η γεωργία και η κτηνοτροφία.
Η ονομασία του χωριού οφείλεται σ’ ένα κομμάτι γης, που ήταν χέρσο. Από αυτό έλεγαν το χωριό Χέρισο (κρητική προφορά του χέρσο) και στη συνέχεια Θέρισο (συσχετισμός με το ρήμα θερίζω). Υπάρχει και άλλη μία ετυμολογία: από ναό του Αγίου Θείρου.
Στη θέση Γαϊδουρομούρι, 2,5χμ. βόρεια από το Θέρισο και σε ύψος 470μ., βρίσκεται το σπήλαιο Κάτω Σαρακήνα ή Ελλληνικό, μήκους 20μ., πλάτους 12 και ύψους 8μ., στην αριστερή όχθη του ποταμού Κλαδισού. Ο Ρ. Faure βρήκε εκεί όστρακα υπονεολιθικά, υστερομινωϊκά και πρωτογεωμετρικά. Ήταν σπήλαιο λατρείας.
Δυτικά στο χωριό ο επισκέπτης εντυπωσιάζεται από έναν κυπαρισσώνα, που μοιάζει να σκεπάζει όλο το χωριό, έχοντας την ιστορική εκκλησία του Άι Γιώργη μέσα στην αγκαλιά του.
Η θέα των Λευκών Ορέων είναι συναρπαστική. Είναι τα λεβέντικα βουνά της Κρήτης. Από το Θέρισο γίνεται η ανάβαση στην πιο ψηλή κορυφή των Λευκών Ορέων, Πάχνες, 2.452μ.
Πέρα από τις ομορφιές της φύσης, ο επισκέπτης θα νιώσει ένα ρίγος να τον διαπερνά σύγκορμα. Και δεν οφείλεται στα 580μ. του υψόμ., ούτε και στη συναρπαστική μεγαλοπρέπεια του χώρου, αλλά στην ιστορία της περιοχής, που τον κάνει να σκεφθεί, μήπως η ανηφορική διαδρομή, που έκανε ως επισκέπτης δεν είναι παρά μια μικρογραφία του Γολγοθά της Κρήτης, που δεν τον έφερε σ’ ένα τυπικό χωριό, αλλά στο χώρο που σμίγουν αξεδιάλυτα το 1821 και το 1866 με το 1905.
Την ιστορία, λοιπόν, παίρνουμε σαν οδηγό στον τόπο τούτο. Κι εκείνη μας μιλάει για τα άξια παιδιά της που βλάστησαν εδώ. Και πρώτα απ’ όλα για τους Χάληδες. Οι Χάληδες… Η δόξα του Θερίσου. Οι τρεις από τους πρώτους Φιλικούς της Κρήτης. Τα τρία αδέλφια: ο Βασίλης, ο Γιάννης και ο Στέφανος. Ο Βασίλης γεννήθηκε το 1785. Μάθαινε κολυβογράμματα στο μοναστήρι της Χρυσοπηγής. Μια μέρα του Πάσχα χύμηξαν οι γενίτσαροι και έσφαξαν τους καλογέρους που δεν πρόφτασαν να φύγουν. Ο Βασίλης κρύφτηκε σ’ ένα πηγάδι και γλύτωσε. Από τότε νεότατος βγήκε στο βουνό χαίνης για να εκδικηθεί. Το 1812, ο Χατζή Οσμάν πασάς τον χρησιμοποίησε για εξόντωση των αιμοβόρων γενίτσαρων. Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και πήγε στη Σμύρνη, στην Αλεξάνδρεια και στην Κωνσταντινούπολη για προμήθεια όπλων. Το 1820, γύρισε στην Κρήτη και πήρε μέρος στη Συνέλευση των προκρίτων στα Σφακιά, όπου πήραν την απόφαση οι Κρητικοί να εξεγερθούν. Το 1823 πολέμησε στην Πελοπόννησο τον Ιμπραίμ. Διακρίθηκε για τον ηρωισμό του σε πολλές μάχες. Πέθανε με το βαθμό του υποστράτηγου το 1846.
Ο Στέφανος ήταν από τις πιο ευγενικές μορφές των επαναστατών της Κρήτης. Άνθρωπος με αξιόλογη μόρφωση, με ταλέντο ποιητή και μουσικού. Ήταν ο πολεμιστής, που στη φοβερότερη στιγμή της μάχης δεν άφηνε το τραγούδι… Σκοτώθηκε τον Αύγουστο του 1821, υπερασπίζοντας τα κρητικά χώματα, που αγάπησε μ’ όλη τη φλόγα της νεανικής ψυχής του.
Τι έμεινε από τους Χάληδες; Το όνομά τους γραμμένο στην κρητική ιστορία και ένας τάφος στο βάθος της πλατείας στο μέσα μέρος του χωριού. Στο χωριό υπάρχει μια μυλόπετρα. Δεν είναι μια συνηθισμένη μυλόπετρα. Είναι η φοβερή μυλόπετρα, μάρτυρας της βουβής και αβάσταχτης πίκρας των πατεράδων και των μανάδων μας.
Στο Θέρισο ζούσαν οι αδελφές Τσεπετοπούλες, Χρυσή και Κατερίνα, γνωστές για την ασύγκριτη ομορφιά τους. Ο Μουσταφά Πασάς, στα 1866, σαν έμαθε γι’ αυτές, επιδίωξε να τις αρπάξει. Οι δυο αδελφές έφεραν αντίσταση. Τότε, έστειλε στρατό για να τις συλλάβει και να τις αλέσει στο μύλο, που άλεθαν τις ελιές. Η Κατερίνα κατάφερε μετά από πολλές περιπέτειες να διαφύγει, αλλά η Χρυσή αλέστηκε στο μύλο ζωντανή!
Σήμερα η αιματοβαμμένη μυλόπετρα θυμίζει πόσο σκληρά πληρώνεται η ανθρώπινη τιμή και αξιοπρέπεια. Το Θέρισο, την εποχή της Τουρκοκρατίας, δεν έδωσε «γη και ύδωρ» στους Τούρκους, οι οποίοι για εκδίκηση το έκαψαν.
Τον lούλιο του 1821 εκστράτευσε ο Λατίφ Πασάς με 5.000 Τούρκους, με πυροβόλα, αλυσίδες και σκοινιά για να δέσει τους πολεμιστές. Στη θέση Καμπιά, πριν από την είσοδο του φαραγγιού, τον περίμεναν ο Β. Χάληςκαι ο Ανδρ. Φασούλης με 300 επαναστάτες. Αρχικά, οι επαναστάτες υποχώρησαν στην αριθμητική υπεροχή του εχθρού. Όταν έφθασαν, όμως, οι Λακκιώτες με το Σαρηδαντώνη, ανάγκασαν τους πολλαπλάσιους Τούρκους να οπισθοχωρήσουν άτακτα. Στη μάχη πήραν μέρος και γυναίκες κουβαλώντας νερό και πολεμοφόδια. Αναφέρεται μια νέα, η Αντιάνειρα, από το Θέρισο, που έφερνε στο κεφάλι της μια στάμνα νερό στους διψασμένους πολεμιστές. Μια εχθρική σφαίρα έσπασε τη στάμνα και τραυμάτισε την κοπέλα. Η Αντιάνειρα δε νοιάστηκε για τα τραύματά της, όσο για το νερό, που κουβάλαγε στους διψασμένους πολεμιστές.
Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε ο Στέφανος Χάλης και 500 Τούρκοι, μεταξύ των οποίων ο αρχιγενίτσαρος του Ηρακλείου,Καούνης. Το 1866 ο Μουσταφά Ναϊλή πασάς, αφού ισοπέδωσε τους Λάκκους, καυχήθηκε πως θα κάμει και το Θέρισοχέρ(ι)σο. Και το έκαψε. Οι Θερισιώτες κατέφυγαν στα Κύθηρα και την Πελοπόννησο. Τότε έφυγε και η μητέρα του Βενιζέλου, Στυλιανή Πλουμιδάκη, κρατώντας το Βενιζέλο, ηλικίας 2 ετών, στην αγκαλιά της.
Στη μάχη του Λούλου, τον Απρίλιο του 1867, οι Τούρκοι πλήρωσαν ακριβά την προηγούμενη νίκη τους. Οι τούρκικοι λόχοι απομονώθηκαν και εξοντώθηκαν. Οι επαναστάτες γκρέμισαν τους πύργους, που έκτισαν οι Τούρκοι.
Το Θέρισο είναι γνωστό από την επανάσταση της 10ης Μαρτίου του 1905, που είχε ως σκοπό την εκδίωξη του πρίγκιπα Γεωργίου από την Κρήτη. Τα γεγονότα με τη σειρά είναι τα εξής:
Το νησί είχε προικιστεί από τις Μεγάλες Δυνάμεις με ημιαυτόνομο πολίτευμα. Ηγεμόνευε, ως Ύπατος Αρμοστής και εντολοδόχος των Δυνάμεων, ο δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Ελλάδας, Γεώργιος, «αρραβώνας» για την Ένωση.
Όταν ο Γεώργιος αποβιβάστηκε στη Σούδα (9/12/1898), οι Χριστιανοί τον υποδέχτηκαν σαν θεό τους. Του παραχώρησαν περισσότερες εξουσίες απ’ όσες ζήτησε. Ένα πράγμα ήθελαν μόνο: την «Ένωση».
Ο Αρμοστής, στα ταξίδια που έκανε στην Ευρώπη ζητούσε και αυτός την Ένωση. Ήθελε όμως και ανάκτορο στα Χανιά. Δεν τιμούσε όλους τους αγωνιστές. Κατάργησε την ελευθεροτυπία. Δε σεβόταν τους αιρετούς εκπροσώπους του λαού, τους βουλευτές. Διόριζε τους δημάρχους. Τέτοιες αυταρχικές και αντιδημοκρατικές μειωτικές τάσεις για τον κρητικό λαό θέλησε να εφαρμόσει κατά την αρμοστεία του.
Τα πρώτα «δυσοίωνα» σύννεφα στον πολιτικό ορίζοντα της Κρήτης άρχισαν να εμφανίζονται. Ο Βενιζέλος, αλλά και άλλοι άρχισαν να βλέπουν τον «ολισθηρό» δρόμο, που ακολουθούσε ο Γεώργιος. Θέλησαν να τον βοηθήσουν, αλλά προσέκρουσαν στην κακή πίστη και στην αδιαλλαξία του. Ο αγώνας του Βενιζέλου και των συνεργατών του διεξαγόταν από τον «Κήρυκα» το γνωστό δημοσιογραφικό όργανο της εποχής, το οποίο μετά από αυτά τα γεγονότα παύθηκε.
Η αντιπολίτευση προκάλεσε λαϊκές συγκεντρώσεις και πήρε τις αποφάσεις της, θα άρχιζε ένοπλο αγώνα. Τόπο δε εξόρμησης όρισε το ορεινό και ιστορικό Θέρισο, για δυο κυρίως λόγους: 1) Ασφάλεια των επαναστατών 2) μεγάλη επιρροή του Βενιζέλου στους Θερισιανούς. Η μητέρα του, το γένος Πλουμιδάκη, καταγόταν, όπως είπαμε, παραπάνω από το Θέρισο. Οι επαναστάτες θα ήταν, λοιπόν, ασφαλισμένοι και κοντά στην έδρα του αντιπάλου τους.
Πυρήνες της επανάστασης ήταν τρία γνωστά άτομα:
1) Ελευθέριος Βενιζέλος: Δικηγόρος περιωπής, πειστικός στα επιχειρήματά του, ρήτορας, πολεμιστής, αλλά και άνθρωπος του σαλονιού και «εκκολαπτόμενος διπλωμάτης». Το σπίτι που χρησιμοποιήθηκε για στρατηγείο του Βενιζέλου, στα 1905, κατοικείται μέχρι σήμερα.
2) Φούμης: Ειδικός στα οικονομικά, πριγκιπικός στην αρχή.
3) Κ. Μάνος: «Ελληνας μεν την καταγωγή, Κρης δε την καρδίαν» όπως έλεγε. Γενναίος χορηγός της επανάστασης, ποιητής (περίφημη ακόμη και σήμερα η μετάφρασή του της Αντιγόνης) και πολεμιστής.
Οι επιδιώξεις των επαναστατών ήταν οι εξής: 1) Η Κρήτη να απαλλαγεί από το καθεστώς της διεθνούς κατοχής, 2) ο Αρμοστής να διορίζεται από την Ελληνική Κυβέρνηση και 3) Η Χωροφυλακή και η Πολιτοφυλακή να διοικείται από Έλληνες αξιωματικούς.
Αρχηγοί και λαός, ένοπλος ή όχι συνήλθαν στο βυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου όπου τέλεσαν δοξολογία, ευλόγησαν την ελληνική σημαία και διάβασαν μια καλογραμμένη διακήρυξη. Η τριανδρία Βενιζέλος, Φούμης και Μάνος κίνησαν τα νήματα. Ο Βενιζέλος, μάλιστα, «πρώτος μεταξύ ίσων», αλλά και «πρώτος όλων». Έτσι, κήρυξαν την ένωση με τη μητέρα Ελλάδα.
«Όταν απ’ τ’ Αρκάδι ξεπετάχτηκε
άγρια η φλόγα η μεγάλη
η καρδιά των Κρητικών ψιθύρισε
«Θα χαρούμε μάνας την αγκάλη…
Όταν στ’ Ακρωτήρι το περήφανο
γίνηκε κοντάρι το κορμί
έδειξε πως γρήγορα θα ‘ρχότανε
η μεγάλη πολυπόθητη στιγμή…
Κι όταν και σημαία κι επανάσταση
σήκωσε γι’ αυτή ΄ν ο Βενιζέλος
φάνηκε απ΄ το Θέρισο η Ένωση
να ‘χει το ποθούμενο τέλος…
Βασ. Γ. Χαρωνίτης
Ο Γεώργιος, αρχικά, έμεινε έκπληκτος, ενώ, στη συνέχεια, έλαβε δραστήρια μέτρα. Άρχισαν να εκδίδονται εντάλματα σύλληψης των Βενιζέλου, Φούμη και Μάνου. Επιβλήθηκε λογοκρισία. Τα ταχυδρομεία και τα τηλεγραφεία τα έλεγχε ο διεθνής στρατός. Απαγορεύονταν οι συγκεντρώσεις και όμως γίνονταν συλλαλητήρια μάλιστα ενόπλων. Η αρμοστειακή μηχανή άρχισε να χάνει τον κανονικό ρυθμό λειτουργίας της.
Πρώτο μέλημα της επανάστασης. ήταν η απόλυτη τήρηση της τάξης, δεύτερο τα οικονομικά. Βέβαια, τον πρώτο λόγο είχε η επικράτηση και η αποφυγή συγκρούσεων με τις προστάτιδες Δυνάμεις.
Παρ’ όλη την καλή θέληση των επαναστατών, δεν κατορθώθηκε να μη χυθεί αδερφικό αίμα. Ο πρίγκιπας ήταν ευέξαπτος, πείσμονας και χαρακτηριζόταν για «νεανική ακράτεια γλώσσης», όπως έγραψαν. Έπειτα, οι επαναστάτες πλήγωσαν και τις φιλοδοξίες του να υπηρετήσει την Κρήτη.
Στην Κρήτη, λοιπόν, είχαμε δυο κράτη: την αρμοστεία και την επανάσταση. Στις 2/11/1905, στην ιερά Μονή των Μουρνιών, ο Βενιζέλος συναντήθηκε με τους προξένους και υπογράφηκε το Πρωτόκολλο. Οι όροι ήταν οι κάτωθι: 1) Να παραδώσουν οι επαναστάτες 700 όπλα. 2) Να αφοπλίζονται και να διαλύονται τα σώματα των Δημοφρουρών. Οι επαναστάτες να τηρούν τους όρους. Οι αρμοστειακοί να δείχνουν ανεκτικότητα.
Η διχογνωμία, η αναταραχή, οι συγκρούσεις, που έγιναν και η αναπόφευκτη στασιμότητα στην οικονομία της Κρήτης είχαν αναμφισβήτητα ζημιά. Αλλά το μεγάλο κέρδος ήταν ότι η επανάσταση έκανε το τελευταίο βήμα προς την Ένωση. Στις 11/9, ο Γεώργιος με διάγγελμά του, αποχαιρετά τους Κρητικούς. Οι Κρητικοί τον λάτρεψαν, αλλά, σαν είδαν το σατραπισμό του και τη διάθεσή του να ποδοπατά κάθε μορφή κοινοβουλευτισμού, τον «έβγαλαν από την καρδιά τους», τον θεώρησαν ξένο σώμα, αντέδρασαν δυναμικά και, τελικά, τον απομάκρυναν. Ο Ζαΐμης φθάνει στα Χανιά ως Ύπατος Αρμοστής (18/9/1906) και δίνει γενική αμνηστία.
Στο Θέρισο περισσότερο από 8 μήνες κτυπούσε η καρδιά της Κρήτης ή μάλλον ήταν εκεί η Κρήτη ολόκληρη. Στη μικρή αυτή γωνίτσα, την ένδοξη όμως και ιστορική, είχαν στρέψει τα βλέμματά τους οι ισχυροί της γής. Εδώ πάλεψαν το 8μηνο αυτό οι προοδευτικές με τις σκοτεινές δυνάμεις, το φως και το σκοτάδι, το δίκαιο και το άδικο, ο απλός πολίτης και το βασιλόπουλο, ο Δαβίδ και ο Γολιάθ. Η νίκη στεφάνωσε, όχι το βασιλόπουλο και το Γολιάθ, αλλά τον απλό πολίτη και το Δαβίδ, σάρκα από τη σάρκα του λαού και ψυχή από την ψυχή του. Το Βενιζέλο και τους φίλους του. Αιώνιος φόρος ευγνωμοσύνης για τους συντελεστές της «εποποιίας του Θερίσου».
Στο Θέρισο υπάρχει η εκκλησία της Παναγίας. Οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού έβλεπαν κάθε βράδυ ένα φως στο ίδιο το σημείο. Πήγαν εκεί, έσκαψαν, βρήκαν το εικόνισμα της Παναγίας και έκτισαν την εκκλησία.
Άλλες εκκλησίες είναι η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Χαράλαμπος. Ο επισκέπτης κα ι περιηγητής του Θερισιανού τοπίου κάθεται να ξεκουραστεί σε μια πέτρα, κάτω από τη σκιά του πλατάνου, και, δίχως να το θέλει, βλέπει να ορθώνονται γύρω του εκείνοι οι λεοντόκαρδοι αγωνιστές. Ξανακοιτάζει τις γύρω κορυφές και παίρνει συγκινημένος το δρόμο της επιστροφής…
«Ωραίο Θέρισο, το φαράγγι σου
άπαρτο φρούριο στην ανάγκη σου
Σύμβολο σ’ έκανε ο μήνας Μάρτης
Ιδέα σ έκανε ένας Αντάρτης
Κι όταν στα βράχια σου κάποιο κίνημα
του Βενιζέλου μας το ξεκίνημα
για Θράκη, Ήπειρο, Μακεδονία,
Συ του προλόγισες την Ιστορία.
Εκεί στα βράχια η τύχη σ’ άπλωσε
με δάφνη η δόξα σου σε στεφάνωσε,
κι έγινες, Θέρισο, ένα στολίδι
διαμάντι στης Κρήτης το δακτυλίδι»
Κωστής Παλαμάς
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.travelstyle.gr