Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Απέχει από τα Χανιά 22χλμ. Είναι κτισμένο στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, σε υψόμετρο 260μ. και έχει 250 κατοίκους.
Κύριο προϊόν της κοινότητας θωρείται το λάδι. Παράγεται ακόμη κρασί, κτηνοτροφικά προϊόντα και εκλεκτά φρούτα. Στην παραγωγή κερασιών κατέχει την πρώτη θέση. Άλλα προϊόντα είναι κάστανα, σύκα, αμύγδαλα, καρύδια, χαρούπια, αχλάδια, μήλα και αρκετά πορτοκάλια.
Οι σημερινοί κάτοικοι διακρίνονται για το σοβαρό ήθος τους, την εργατικότητα, την αγάπη τους προς την πατρίδα και τον τόπο τους, καθώς και για την προσήλωσή τους στα έθιμα και τις παραδόσεις τους. Εδώ τραγουδούνται πολύ τα περίφημα ριζίτικα τραγούδια.
Η λαϊκή παράδοση αναφέρει ότι η ονομασία Ορθούνι είναι παραφθορά της λέξης ροuθούνι. Οι κάτοικοι της περιοχής είχαν την τοποθεσία αυτή για ορμητήριο εναντίον του εκάστοτε κατακτητή, έτσι τους έμπαιναν στο ρουθούνι – Ορθούνι.
Η περιοχή κατοικείται από πολλούς αιώνες, ίσως χιλιετηρίδες, πράγμα που δηλώνουν τα λίγα μνημεία και τα πολλά αιωνόβια καρποφόρα δέντρα, ιδίως ελαιόδεντρα.
Την κοινότητα Ορθουνίου αποτελούν οι εξής οικισμοί: Τα Κατσουλιανά: Βρίσκεται στο κέντρο του Ορθουνίου και η ονομασία του οφείλεται στην οικογένεια των Κατσουλάκηδων. Ο Λαγγός: Βρίσκεται στα βόρεια της κοινότητας και σε απόσταση 7χλμ. απ’ αυτήν, και η ονομασία οφείλεται στη μορφολογία του εδάφους που μοιάζει με λόγγο (λαγκαδιά).
Τα Γιαννοκιανά: Βρίσκονται στα δυτικά της κοινότητας και σε απόσταση 1800μ. απ’ αυτήν. Η ονομασία του προήλθε από τον Τούρκο τσιφλικά Γιάννουκα στον οποίο ανήκαν. Η Μπρετσιανά: Βρίσκεται σε απόσταση 500μ. νοτιοδυτικά της κοινότητας. Η ονομασία του οφείλεται στον Τούρκο τσιφλικά Μπρετσκλή, στον οποίο ανήκε. Το Πέρα Χωριό: Βρίσκεται στα ανατολικά της κοινότητας και σε απόσταση 1χμ.
Τα Στρατηνιανά: Απέχουν 600μ. από την κοινότητα. Η ονομασία οφείλεται στην οικογένεια των Στρατηνάκηδων. Τα Ζουριδιανά: Βρίσκονται σε απόσταση 2χμ. νότια της κοινότητας. Η ονομασία οφείλεται στην οικογένεια των Ζουρίδων. Είναι εγκαταλειμμένος οικισμός και χρησιμοποιείται από κτηνοτρόφους. Υπάρχει επίσης και ο εγκαταλειμμένος οικισμός Λαπαθιανά, από τον οποίο σήμερα υπάρχουν μόνο χαλάσματα. Οι κάτοικοί του έχουν διασκορπισθεί. Πήρε το όνομά του από την οικογένεια του Παρθένη Λαπαθάκη, που ζούσε εκεί.
Ο Παρθένης Λαπαθάκης είχε πολλούς γιούς, που όλοι τους πολεμούσαν τους Τούρκους.
Για το λόγο αυτό οι Τούρκοι προσπαθούσαν να τους εξοντώσουν με οποιοδήποτε τρόπο. Στην περιοχή υπήρχε κάποιος φοβερό γενίτσαρος, ο Βεγλίρης γενίτσαρος. Αυτός, προκειμένου να εξοντώσει τους Λαπαθέους ή Λαπαθάκηδες δεν δίστασε να καταπατήσει το θεσμό της φιλοξενίας, που για τους Κρητικούς είναι ιερός. Έτσι, προκειμένου να έλθει σ’ επαφή μαζί τους, επιδίωκε να έχει φιλικές σχέσεις και φρόντισε μάλιστα να τους παραθέσει γεύμα ο ίδιος ο Αγάς.
Ο γέρο-Λαπαθάκης θέλοντας ν’ ανταποδώσει τη φιλοξενία στους Τούρκους, τους κάλεσε μία μέρα στο σπίτι, παρά τις έντονες διαμαρτυρίες του μεγαλύτερου γιου του, του ονομαστού Δράκου – λόγω του ατρόμητου χαρακτήρα του και της μανίας που έτρεφε για τους Τούρκους – ο οποίος δεν παραβρέθηκε στο τραπέζι, επιφυλασσόμενος για τις προθέσεις των Τούρκων. Πράγματι, οι επιφυλάξεις του Δράκου αποδείχθηκαν βάσιμες.
Οι Τούρκοι, με αρχηγό το Βεγλίρη γενίτσαρο, άρχισαν ν’ αποχωρούν ένας-ένας, προσποιούμενοι ότι κουράστηκαν. Έχοντας προετοιμαστεί λοιπόν οι Τούρκοι, έβγαλαν τα γιαταγάνια τους και άρχισαν να χτυπούν τους γιους του γέρο-Λαπαθάκη. Τη στιγμή εκείνη, όρμησε ο Δράκος μαζί με τρεις φίλους του και προσπάθησαν ν’ απωθήσουν τους Τούρκους. Από την άνιση αυτή σύγκρουση σκοτώθηκαν οι 19.από τους 22 γιους του γέρο-Λαπαθάκη, ενώ σκοτώθηκαν 70 Τούρκοι«.
Σ’ αυτούς αφιερώθηκε το ριζίτικο τραγούδι:
«Πρoβάλετε φωvάξετε τσι Λάκκους και στ’ Ορθούvι
Νάρθουv τov Λαπαρθέvn οι γιοί και του Μπιρποσταμάτn
κι έvα λαγό ετόπωσα στoυ κάτωδρυ τov πόρο
και μnv θαρρούν πως εiv’ λαγός, να πρεμαζώνουν σκύλους
μα πούχει άρματα ας τα βαστά κι απού δεν έχει ας έρθει
είναι θεριό τρικέφαλο»
Το ριζίτικο αυτό τραγούδι μιλά με αλληγορικό τρόπο και αναφέρεται στους Τούρκους τους οποίους εξόντωσαν τελικά.
Ενδεικτικό της ανδρείας τους είναι και το παρακάτω τραγούδι:
«Του Λαπαθέν οι γιοι περνούν κι είναι κι αρματωμένοι παιδιά κι ίντα τους κάμαμε κι είναι ξαγριεμένοι;
Ο Βεγλερής τους μήνυσε, πως θε να τους σκοτώσει και μηνυσέτονε κι αυτός με τον αμπασαδόρο:
«Δεν σε φοβούμαι Βέγλερη, όσο κι αν φοβερίζεις; γιατ’ έχω 22 γιους και 18 ανήψια και μπάρμπα του πρωτόπαππα.
Στ ‘Ορθούνι θα σε καρτερούν κι όποτε θέλεις έλα επά του Λαπαθακη οι γιοι». Αλληγορικό είναι και το παρακάτω ριζίτικο:
«Ήντατα θέλουν τα κρασιά (πολεμοφόδια) στoν Αργυλέ και πάντα;
Απόθανε ο Κύπαρnς, ψυχομαχεiο Μπελώνnς (οπλαρχnγοί)
Για πάρτε τα κι’ αμέτε τα στoυς Λάκκους και στ’ Ορθούνί
Εκειά είv’ άνδρες και πίνουν τα και τα χαροκοπούνε»
Μέσα στη λέξη κρασιά του ριζίτικου αυτού τραγουδιού υπονοούνται τα πολεμοφόδια, τα οποία έχουν μεγαλύτερη ανάγκη τα δύο χωριά στα οποία αναφέρεται.
Στη Μάχη της Κρήτης έλαβαν μέρος όλοι οι κάτοικοι του χωριού με όσα μέσα διέθεταν. Πολέμησαν στον κάμπο του Αλικιανού και της Αγιάς στο πλευρό των συμμάχων.
Οι Γερμανοί ήρθαν πρώτη φορά στο Ορθούνι την 1η Αυγούστου του 1941 και πήραν όσους άνδρες βρήκαν. Το πρώτο θύμα τους ήταν ο Ιωσήφ Πενταράκης, που τ ο ν σκότωσαν γιατί φορούσε μπότες σκοτωμένου αλεξιπτωτιστή. Οι Γερμανοί έκαψαν επίσης το σπίτι του, γιατί βρήκαν μέσα ένα αλεξίπτωτο.
Το δεύτερο θύμα τους ήταν μια κωφάλαλη κοπέλα 24 χρόνων, η Ειρήνη Στρατινάκη, την οποία βρήκαν στα χωράφια.
Αργότερα οι Γερμανοί έστησαν φυλάκιο και όσους Κρητικούς έβρισκαν κατά τις περιπολίες τους, τους εκτελούσαν επί τόπου. Πολλούς έστελναν σε αναγκαστικά έργα, ενώ έπαιρναν ακόμη και τα προϊόντα τους.
Οι κάτοικοι του χωριού κατέφευγαν τότε σε κρησφύγετα, σε σπηλιές και δάση.
Το 1943-1944 όσοι άνδρες απέμειναν γύρισαν στα σπίτια τους, εκτός α π ό αυτούς που ήταν γνωστοί στους Γερμανούς για τη δράση τους. Οι χωρικοί βοήθησαν με κίνδυνο της ζωής τους συμμάχους. Τους έκρυβαν στα σπίτια τους και τους φυγάδευαν.
Ο Ευτύχιος Μακρινάκης του Γεωργίου εκτελέστηκε μαζί με έναν Άγγλο που έκρυβε στο σπίτι του στα Χανιά, επειδή ανατίναξαν την κεντρική αποθήκη καυσίμων στον Αλικιανό και στις Βουκολιές. Όταν οι Γερμανοί έβρισκαν στα σπίτια των Κρητικών αντικείμενα τα οποία ήταν γερμανικά τους μετέφεραν στον Αλικιανό, τους δίκαζαν και τους εκτελούσαν. Γι’ αυτό το λόγο οι ναζί συνέλαβαν 17 άτομα. Οι 10 εκτελέστηκαν αλλά οι 7 γλύτωσαν γιατί είχαν την τύχη να δικαστούν από ένα στρατοδίκη, ουγγρικής καταγωγής, που ήταν φιλέλληνας. Αργότερα ο στρατοδίκης αυτός εκτελέστηκε από τους Γερμανούς, επειδή αντιλήφθηκαν τα φιλελληνικά του αισθήματα.
Στη θέση Βουκολές Τρύπα υπάρχει μια σπηλιά η οποία είναι ανεξερεύνητη. Οι βοσκοί που τη χρησιμοποιούσαν για ψυγείο (έβαζαν τα τυριά τους να διατηρούνται) έλεγαν ότι είχε μέσα σταλακτίτες και οστά ανθρώπων.
Οι εκκλησίες του χωριού είναι: Η Κοίμηση της Παναγίας της Θεοτόκου, παλιά εκκλησία που στα ερείπια της κτίστηκε καινούρια πριν 100 περίπου χρόνια. Ο Προφήτης Ηλίας βρίσκεται στην πλαγιά του βουνού Πύργος και είναι άγνωστο πότε κτίστηκε. Ο Άγιος Νικόλαος είναι η μητρόπολη και βρίσκεται στο κέντρο του χωριού και κτίστηκε το 1887. Υπάρχει ακόμα ο Άγιος Δημήτριος που κτίστηκε πριν 25 χρόνια.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.