Η Νεάπολη, πρωτεύουσα του Νομού Λασιθίου μέχρι το 1904 και σήμερα ιστορική έδρα του Δήμου Αγίου Νικολάου, είναι χτισμένη σε μια κοιλάδα, γνωστή ως Σκάφη του Μεραμπέλου. Βρίσκεται στον δρόμο που ενώνει το Ηράκλειο με τον Άγιο Νικόλαο, απέχοντας 54 χιλιόμετρα από το Ηράκλειο και 15 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο.
Κοντά στον σημερινό οικισμό βρισκόταν η αρχαία πόλη Δρήρος που ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα π.Χ. και βρέθηκε στην ακμή της κατά τους γεωμετρικούς και ελληνιστικούς χρόνους, μέχρι την καταστροφή της το 220 π.Χ. κατά τη διάρκεια εμφυλίου πολέμου. Στην περιοχή της σημερινής Νεάπολης ήταν χτισμένο, επί Ενετοκρατίας, ένα μικρό χωριό που ονομαζόταν Καρές. Στις Καρές γεννήθηκε το 1339 ο Πέτρος Φιλάργης, ο οποίος, αφού έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία και περιμαζεύτηκε από Φραγκισκανούς μοναχούς της καθολικής μονής του Αγίου Αντωνίου, έφτασε να γίνει Πάπας της Ρώμης από το 1409 μέχρι τον θάνατό του το 1410.
Οι Καρές καταστράφηκαν από τους Βενετούς και ξαναχτίστηκαν παίρνοντας την ονομασία Καινούργιο Χωριό. Επί Τουρκοκρατίας το νέο χωριό αναπτύχθηκε χάρη στη θέση του στο πέρασμα ανάμεσα στο Ηράκλειο και το Λασίθι, το 1868 μετονομάστηκε σε Νεάπολη και έγινε πρωτεύουσα του νομού Λασιθίου. Η αναμόρφωση της Νεάπολης οφείλεται κυρίως στον πασά Κωστή Αδοσίδη, ο οποίος άλλαξε τη ρυμοτομία της πόλης και έχτισε διοικητήριο και νοσοκομείο. Το 1881 η Νεάπολη είχε 2.208 χριστιανούς κατοίκους και 80 Τούρκους.
Μετά τη μετακίνηση της έδρας του Λασιθίου στον Άγιο Νικόλαο, η Νεάπολη παρέμεινε σημαντικό εμπορικό και πνευματικό κέντρο μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Η ανάπτυξή της ανακόπηκε κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όταν ήταν έδρα ιταλικής μεραρχίας και μετά τον πόλεμο άρχισε η μετανάστευση πολλών κατοίκων της.
Η παλιά της αίγλη αποτυπώνεται σήμερα στα υπέροχα κτίριά της, όπως είναι το Πρωτοδικείο (το παλιό Διοικητήριο), το Νοσοκομείο (το παλιό γυμνάσιο) και το παλιό Ορφανοτροφείο που σήμερα στεγάζει την αρχαιολογική συλλογή και την Ηλιάκειο Δημοτική Βιβλιοθήκη. Το κτίριο του ορφανοτροφείου ήταν αρχικά κατοικία και διοικητήριο του Κωστή Αδοσίδη, ενώ λειτούργησε ως ορφανοτροφείο αρρένων από το 1924 έως το 1980.
Αξιόλογη είναι η εκκλησία της Μεγάλης Παναγίας, ο μεγαλύτερος ναός του Λασιθίου. Είναι τρίκλιτη βασιλική σταυροειδής με τρούλο που άρχισε να κατασκευάζεται το 1888 και ολοκληρώθηκε το 1946. Στον χώρο που χτίστηκε η εκκλησία βρισκόταν ένα τζαμί, ενώ εικάζεται ότι πριν από αυτό υπήρχε ένα ενετικό εκκλησάκι που αναφέρεται σε έγγραφο του 1633.
Στη μεγάλη πλατεία της Νεάπολης έχει έναν ωραίο κήπο με τα αγάλματα του Ελευθέριου Βενιζέλου και του βουλευτή των Φιλελεύθερων Ρούσου Κούνδουρου που δολοφονήθηκε από τους Ναζί το 1944. Όμορφο σημείο κοντά στη Νεάπολη είναι το δάσος του Πασχαλίγο που πήρε το όνομά του από τον Ενετό φεουδάρχη, οποίος είχε πύργο στην περιοχή. Το νερό είναι από τα κυρίαρχα στοιχεία στο δάσος και χάρη σε αυτό η βλάστηση είναι πλούσια, ενώ ακόμα σώζονται κάποιοι από τους παλιούς νερόμυλους που τροφοδοτούσαν τον οικισμό.
Φωτό: https://www.cretalive.gr/