Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Κυδωνίας. Βρίσκεται στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, σε απόσταση 20χλμ. από την πόλη των Χανίων, μέσα σε λεκανοπέδιο που χωρίζει σε δυο μέρη ο ποταμός Κερίτης, που πηγάζει από το νότιο μέρος του χωριού. Το υψόμετρο του είναι 200μ. και κατοικείται από 590 άτομα.
Τα κύρια προϊόντα είναι λάδι, πορτοκάλια, κρασί, αμύγδαλα, καρύδια, δαμάσκηνα, λεμόνια, κίτρα, πατάτες, κεράσια, απίδια, μήλα, ροδάκινα, βερύκοκα, τζάνερα, σύκα, κάστανα, χαρούπια και κτηνοτροφικά είδη.
Στην κοινότητα Μεσκλών ανήκει ο οικισμός Ζούρβα.
Σύμφωνα με την παράδοση, η ονομασία του χωριού προέρχεται από τη λατινική λέξη musculus (μούσκλι). Τα μούσκλια που ξεφύτρωσαν από τα ερείπια του χωριού, όταν οι Ενετοί το έκαψαν κατά την αιματηρή επανάσταση του Καντανολέου, ήταν ένα είδος φυτού. Γι’ αυτό, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, το χωριό που ξανακτίστηκε στη θέση του παλιού, πάνω από τα μούσκλια, ονομάστηκε Μεσκλά.
Οι κάτοικοι των Μεσκλών είναι από την Αράδαινα των Σφακίων. Παλιότερες οικογένειες είναι οι Γουνουτζάκηδες, Τσιράκηδες, Παπουτσάκηδες, Μπαλωμενάκηδες, Ζωητσάκηδες, Κοτσάκηδες, Λαδάκηδες, Κουτσογιαννάκηδες, Τσιραντωνάκηδες, Νικολάκηδες, Στυλιανουδάκηδες, Παπύλαροι, Φραγκοδημητράκηδες και Γκαργκατσάκηδες. Οι οικογένειες αυτές ήρθαν πριν το 1866. Οι Γουνουτζάκηδες και οι Ζωητσάκηδες δεν έχουν σήμερα απογόνους. Η οικογένεια Τσιριγιώτιδες ήρθαν από το Τσιρίγο το 1821 και μετονομάστηκαν σε Φιλιππάκηδες το 1890.
Στη θέση Πουλέ, όπου φαίνεται να ήταν η ακρόπολη, σώζονται ερείπια τειχών και πύργων. Στη θέση αυτή ήταν μια πόλη της αρχαίας Κρήτης, αλλά το όνομά της δεν είναι γνωστό.
Ο Pashley υποστηρίζει ότι αυτή η αρχαία πόλη ονομαζόταν Ριζηνία. Την εκδοχή αυτή τη στηρίζει στο γεγονός ότι η Ριζηνία προέρχεται από τη λέξη ρίζα, επειδή η πόλη ήταν κτισμένη στις ρίζες του βουνού. Την ίδια γνώμη έχει και ο Δέφνερ.
Ο Ναδάκης πιστεύει ότι η αρχαία πόλη ονομαζόταν Πολίχνη.
Τέλος, ο Γάλλος καθηγητής PaulFaure ισχυρίζεται ότι η αρχαία πόλη ονομαζόταν Κεραία και αποδίδει την ονομασία της στον Κερίτη ποταμό, ο οποίος πηγάζει από κει.
Στην περίοδο της Ενετοκρατίας, τα Μεσκλά ήταν έδρα της επαναστατικής κυβέρνησης του Γεωργίου Σκορδίλη Καντανολέου, που ήταν πρωταγωνιστής και διοργανωτής της Κρητικής Επανάστασης του 1570 εναντίον των Ενετών. Ο Καντανολέος είχε συλλάβει το σχέδιο της απελευθέρωσης ολόκληρου του ελληνικού χώρου.
Στο χωριό τον επισκέφτηκε αντιπροσωπεία Ενετών από το Ηράκλειο, την οποία όμως έδιωξε για τις παράλογες απαιτήσεις της. Μετά απ’ αυτό, οι Ενετοί σχεδίασαν την εξόντωσή του. Επειδή δεν ήθελαν να τον χτυπήσουν κατά μέτωπο, του έστησαν πλεκτάνη, με αφορμή τον έρωτα του γιου του Καντανολέου Πέτρου με την κόρη του Ενετού άρχοντα του Αλικιανού Φραγκλίνου Μολίνου (DaMolin) Σοφία.
Συμφωνήθηκε λοιπόν να γίνει ο γάμος στον Αλικιανό, στον πύργο Da Μοlin, που τα ερείπιά του σώζονται μέχρι σήμερα. Εκεί έφτασε η γαμήλια πομπή, που ξεκίνησε από τα Μεσκλά το Νοέμβριο του 1570, όπως περιγράφει το περιστατικό ο Ζαμπέλιος στους «Κρητικούw γάμους».
Οι Ενετοί έριξαν ναρκωτικό στους συνοδούς του Καντανολέου. Όταν ο Καντανολέος διαπίστωσε την προδοσία, οχυρώθηκε μέσα στον πύργο με 400 περίπου που ήταν σε θέση να πολεμήσουν. Η νύφη, η Σοφία, μαζί με άλλες 9 νύφες που παντρεύτηκαν την ίδια μέρα, σχημάτισαν μια δεκαρχία και πολέμησαν γενναία αλλά σκοτώθηκαν όλες. Οι δυνάμεις των Ενετών ήταν πολύ περισότερες. Χρησιμοποίησαν ακόμα και κανόνι για να γκρεμίσουν τον πύργο. Από τη μάχη αυτή σώθηκαν 96, μεταξύ αυτών και ο Καντανολέος με τους δυο γιους του, τον Πέτρο και το Δημήτρη. Όλοι όμως ήταν τραυματισμένοι και μεταφέρθηκαν με φορεία στον Αλικιανό, όπου έγινε η δίκη και καταδικάστηκαν σε θάνατο με απαγχονισμό.
Είκοσι τέσσερις απ’ αυτούς κρεμάστηκαν στα Χανιά, 24 στα Μεσκλά και 24 στο δρόμο Ρεθύμνου – Ηρακλείου. Κάθε 500μ. κρεμούσαν κι από έναν, όπως λέει ο Ζαμπέλιος. Ένα έμμετρο που σώζεται μέχρι σήμερα, λέει:
«Το Γκαργκάτσι, το Βαρδή, το Γιαννετό, τov Aγγελή
τo Λαδά, τo Βιδινιό, τo Γέρο Γιαννικό
το Τρικουνέ, τoΜπάτn, roΛαγούδι, το Νταμπάκn
το Mπλεμπλέ, τo Μαναρώλn, το Γοργόλn, το Μανώλn
πήγαν και τους κρέμασαν όλους στo Κάτω Αλώνι»
Το Κάτω Αλώνι είναι τοποθεσία των Μεσκλών.
Κατόπιν οι Ενετοί έκαψαν τα Μεσκλά. Μετά απ’ αυτό, φύτρωσαν τα μούσκλια, που αναφέραμε πιο πάνω.
Το χωριό για πολλά χρόνια ήταν ερειπωμένο και δεν αναφέρεται σε καμιά ενετική απογραφή. Η πρώτη του εμφάνιση μετά την καταστροφή του, ήταν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, οι Τούρκοι έπιασαν σαν ύποπτο τον εφημέριο των Μεσκλών Χαραλάμπη Νικολάκη, για να τον μεταφέρουν στα Χανιά, με εντολή του πασά των Χανίων. Κατά τη διαδρομή, ο παπά Χαραλάμπης έδινε χρήματα στους φτωχούς χωροφύλακες (Τζανταρμάδες). Οι Τούρκοι χωροφύλακες ευχαριστήθηκαν και ευγνωμονούσαν τον παπά. Του υπέδειξαν μάλιστα και τρόπο διαφυγής.
Στη θέση Κάτολα Χανίων, υπήρχε τούρκικο τέμενος (τζαμί). Όπως όμως ανέφερε κάποιο φιρμάνι του σουλτάνου, εάν κάποιος κατάδικος κατόρθωνε να διαφύγει και να μπει στο τζαμί, όχι μόνο ήταν ελεύθερος, αλλά γινόταν και γενίτσαρος. Ο παπά Χαραλάμπης κατάφερε να διαφύγει από τους χωροφύλακες, αν και εικονικά πυροβολήθηκε απ’ αυτούς, και αμέσως κατέφυγε στο τζαμί, με αποτέλεσμα να γίνει γενίτσαρος (γιανιτσαρόπαπας). Ο πασάς του δώρησε ένα άλογο και γύρισε στα Μεσκλά, και με την ιδιότητα του γιανιτσαρόπαπα, πήρε από τους Τούρκους των Μεσκλών εκλεκτά κτήματά τους, τα οποία δώρησε στις εκκλησίες.
Σύμφωνα με τον κατάλογο του Χατζη – Μιχάλη Γιάνναρη, 38 κάτοικοι των Μεσκλών και της Ζούρβας κατατάχτηκαν από τους πρώτους για να πολεμήσουν τους Τούρκους το 1821.
Το 1866 το χωριό ήταν η έδρα της επαναστατικής συνέλευσης των Κρητών, όπως λέει και το τραγούδι:
«Το κέvτρο ήταv τα Mεσκλά
οι Λάκκοι και n Ζούρβα
τnς Κρήτnς τα στρατέυματα
ήρθαv ΄πο πάσα ρούγα.
Των όπλων το συμβούλιο
εις τα Mεσκλά εδρεύει
συvέλευσn και Ζάμπρακας
ετούτου προεδρεύει»
Στη συνέλευση ήταν και ο υπαρχηγός Κυδωνίας Στρατής Στυλιανουδάκης ή Παπίλαρης, ο οποίος σκοτώθηκε το 1868 σε ηλικία 90 χρόνων στη μάχη του Αλικιανού, όπου νικήθηκε ο Μουσταφά Πασάς.
Οι κάτοικοι του χωριού έλαβαν μέρος στην απελευθερωτική επανάσταση του 1869 στο πλευρό των Γιάννη Μαυρακάκη και Γιώργου Παπίλαρη.
Στη Βόρειο Ήπειρο, Βαλκανικό, Μακεδονικό, Μικρά Ασία, οι κάτοικοι των Μεσκλών έδωσαν κι εκεί την παρουσία τους και θρήνησαν αρκετά θύματα.
Κατά την πτώση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών, οι ντόπιοι πρόταξαν σθεναρή αντίσταση. Τα Μεσκλά υπήρξαν το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο κέντρο Εθνικής Αντίστασης. Για την αντιστασιακή τους δράση εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς 48 άτομα.
Στην περιοχή του χωριού σώζονται σε αρκετό μήκος κυκλώπεια τείχη, τα οποία φαίνεται να κτίστηκαν σε διάφορες εποχές, τα παλιότερα με ακανόνιστες πέτρες. Τα νεότερα φαίνεται να είναι του 40υ αιώνα π.Χ. Σώζονται, επίσης, κατοικίες λαξευτές σε βράχους.
Στη θέση Πηγή της Παναγίας, υπάρχει μια σπηλιά, από την οποία αναβλύζει νερό. Η παράδοση αναφέρει ότι μέσα σ’ αυτή τη σπηλιά υπάρχει μια πλάκα που γράφει:
«Αν με βγάλεις θα το μετανιώσεις κι αν δε με βγάλεις θα το μετανιώσεις»
Πάνω από την Πηγή της Παναγίας, υπάρχει μια άλλη σπηλιά, της οποίας το βάθος είναι άγνωστο. Ένας θρύλος του χωριού λέει ότι στο τέρμα της σπηλιάς υπάρχει μια γουρούνα με 12 χρυσά γουρουνάκια. Εκεί θα βρεθεί, όπως λέει και το τραγούδι, πολύς χρυσός.
«Δεξιά. Ζερβά στον πριvαρέ
Πολύ λογάδι είvαι
χήρας γιος θε να τo βρεί
ξαvθός και μαυρομάτnς»
Το φαράγγι της Σαρακήνας απέχει 2χλμ. από το κέντρο των Μεσκλών. Έχει μήκος 500μ. και ύψος 30μ. Το πιο στενό σημείο του είναι 1,5μ.
Ένας θρύλος του χωριού αναφέρει ότι κατά την εποχή των Σαρακηνών ένας κατακτητής στρατιώτης κυνηγούσε ένα παπουτσή από τα Μεσκλά. Ο Σαρακηνός ήταν πάνω σ’ ένα άλογο κι ο παπουτσής πεζός. Όταν έφτασαν στην επάνω μεριά του φαραγγιού, ο παπουτσής μ’ ένα άλμα βρέθηκε στην απέναντι μεριά. Ο Σαρακηνός τον ακολούθησε και θέλησε να κάνει το ίδιο. Έπεσε όμως μέσα στο φαράγγι και σκοτώθηκε με το άλογό του. Γι’ αυτό, το φαράγγι αυτό ονομάστηκε Σαρακήνας το άλμα κι έχει 6μ. μήκος.
Επάνω στο βουνό είναι μια σπηλιά ανεξερεύνητη. Η σπηλιά αυτή ονομάζεται του Τσιρογιώργη η τρύπα. Η παράδοση αναφέρει ότι εκεί κατοικούσαν οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού. Στα χρόνια μάλιστα της Γερμανικής Κατοχής, οι ντόπιοι κατέφευγαν σ’ αυτή τη σπηλιά, που είχε και νερό, προκειμένου να προστατευτούν από τον κατακτητή.
Στην είσοδο του χωριού υπάρχει ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα (Χριστού), με αγιογραφίες και παραστάσεις της Καινής Διαθήκης, μισοκαταστρεμμένες, που έγιναν από τους Θεόδωρο και Μιχαήλ Βενέρη το 1403. Πάνω από τη θύρα του ναού υπάρχει χρονολογία της ανακαίνισης, που ήταν το 1303. Επομένως η εκκλησία πρέπει να κτίστηκε το 1200 ή και νωρίτερα. Κατά τον καθηγητή Αντώνιο Γιάνναρη το 870.
Στην περιοχή του χωριού είναι η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, βασιλικού ρυθμού, μονόκλιτη, κτισμένη στο χώρο και με τα υλικά του ναού των ελληνορωμαϊκών χρόνων, πιθανόν της Πανδήμου Αφροδίτης. Μωσαϊκά της σώζονται ακόμη.
Στον περίβολο της εκκλησίας είδε ο Δέφνερ μια στήλη πέτρινη, την οποία έκτισαν αργότερα μέσα σ’ ένα πεζούλι. Σ’ αυτήν επάνω ήταν σκαλισμένες 29 κοιλότητες με διάμετρο 4-7 πόντους και βάθος 2-3 πόντους. Ο Δέφνερ υποθέτει ότι στην αρχαία πόλη που ήταν στη θέση του σημερινού χωριού, μέσα στα βουνά και στις κοιλάδες με την πλούσια βλάστηση, κοντά σε πηγές, οι αρχαίοι κάτοικοί της είχαν κτίσει ναό στη θεά της γονιμότητας της Φύσης. Στη στήλη αυτή, σημείωναν συμβολικά με τις κοιλότητες τις θυσίες που πρόσφεραν σ’ αυτήν.
Η εκκλησία του Αγίου Λουκά και Αγίου Ματθαίου ήταν παλιά εκκλησία, που ανακαινίστηκε πρόσφατα.
Οι εκκλησίες Μιχαήλ και Γαβριήλ και η Αγία Άννα, κτίστηκαν πριν 200 περίπου χρόνια.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.
Φώτο: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B5%CF%83%CE%BA%CE%BB%CE%AC_%CE%A7%CE%B1%CE%BD%CE%AF%CF%89%CE%BD