Κοινότητα και πρωτεύουσα της επαρχίας Σφακίων. Βρίσκεται νότια των Χανίων και σε απόσταση 70χμ. Είναι παραθαλάσσια κωμόπολη, με υψόμετρο που κυμαίνεται από 0-14μ. Κατοικείται από 400 περίπου μόνιμους κατοίκους, ενώ ολόκληρο σχεδόν το χρόνο έχει πολλούς παραθεριστές. Τα κύρια προϊόντα είναι λάδι, κτηνοτροφικά και μελισσοκομικά είδη. Οι κάτοικοι ασχολούνται και με την αλιεία, αλλά κυρίως με τον τουρισμό και το εμπόριο.
Στην κοινότητα Χώρας Σφακίων υπάγονται και οι οικισμοί Μουρί και Καλοί Λάκκοι.
Σχετικά με την προέλευση της ονομασίας της κοινότητας, και της επαρχίας γενικότερα, υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μερικοί ετυμολογούν την ονομασία του χωριού από το φυτό σφάκα. Έτσι λέγεται στην Κρήτη η πικροδάφνη και η ροδοδάφνη. Άλλοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από την πόλη Σφαξ της Τυνησίας, και ότι από εκεί ήρθαν οι πρώτοι κάτοικοι κι έδωσαν το όνομά τους. Υπάρχει και η εκδοχή που υποστηρίζει ότι προέρχεται από τις σφήγκες, όμοια με τις οποίες οι κάτοικοι της επαρχίας επιτίθενται κατά των εχθρών τους. Άλλοι υποστηρίζουν ότι προέρχεται από τις πολλές σφαγές που έγιναν. Έτσι ονόμασαν την επαρχία Σφαγεία κι έπειτα Σφακιά. Ίσως είναι πιο σωστή η άποψη του Μ. Δέφνερ, που υποστηρίζει ότι η ονομασία Σφακιά παράγεται από τη λέξη σφαξ, που σημαίνει: χάσμα γης, φαράγγι Επομένως, Σφακιά είναι ο τόπος των Φαραγγιών. Πράγματι, φαράγγια πολλά, μικρά ή μεγάλα, υπάρχουν σε πολλά μέρη της επαρχίας Σφακίων. Το όνομα της περιοχής κατά τη Β’ βυζαντινή περίοδο είναι άγνωστο. Ο περιηγητής BuoydeImouti, που επισκέφτηκε την περιοχή κατά το 1413, αναφέρει ως Sphichium την «ατείχιστη αρχαία πόλη» που συνάντησε.
Οι κάτοικοι του χωριού, όπως όλοι οι Σφακιανοί, είναι δωρικής καταγωγής. Μεταξύ των παλιότερων οικογενειών συγκαταλέγονται οι Σκορδίληδες, οι Βουρδουμπάδες, οι Τσαρδήδες, οι Κελαϊδήδες, οι Στρατήκοι κ.ά.
Οι Βενετσιάνοι δεν μπόρεσαν να καταλάβουν εύκολα τη Χώρα Σφακίων και τα Σφακιά. Τα ερείπια από μικρό φρούριο που βρίσκονται πάνω σε λόφο, δίπλα στην κωμόπολη, είναι το τελευταίο που κατασκεύασαν στην Κρήτη. Το φρούριο χρησίμευε σαν κατοικία της μικρής φρουράς, που το εγκατέλειψε όμως μετά τη ν επανάσταση της «Χρυσομαλλούσας», η οποία συνδέεται με την παρακάτω παράδοση:
Εδώ ζούσε μια πολύ ωραία νέα, η Χρυσή Σκορδίλη, που καταγόταν από μεγάλη και ισχυρή βυζαντινή οικογένεια. Επειδή τα μακριά μαλλιά της ήταν κατάξανθα, σαν χρυσά, τη φώναζαν «Χρυσομαλλούσα». Μια μέρα, καθώς η Χρυσομαλλούσα συνόδευε δυο από τις υπηρέτριές της, για να φέρουν νερό, συναντήθηκε στο δρόμο με τον Ενετό φρούραρχο Καπελλέτο. Αυτός, θαμπωμένος από την ομορφιά της, κατέβηκε από το άλογό του, την άρπαξε και τη φίλησε. Η αγέρωχη κοπέλα τον χαστούκισε. Αυτός τράβηξε τότε το σπαθί του και έκοψε τη μια από τις δυο μακριές πλεξούδες της, παίρνοντας τα μαλλιά της σαν λάφυρο. Εκδικούμενοι οι πολυπληθείς συγγενείς της Χρυσομαλλούσας, επιτέθηκαν κατά των Ενετών, προκειμένου να ξεπλύνουν την προσβολή. Έτσι, τον μεν φρούραρχο Καπελλέτο σκότωσαν μαζί με τη δεκαπενταμελή φρουρά του, το δε πύργο του κατεδάφισαν.
Κοντά στον πύργο αυτό υπάρχει το λεγόμενο σπήλαιο του Δασκαλογιάννη».
Κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, οι Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα εδώ.
Όμως, μετά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη, η Χώρα, όπως και όλα τα χωριά των Σφακίων, καταστράφηκαν από τους Τούρκους.
Από τη Χώρα – Σφακίων έγινε η υποχώρηση των συμμαχικών στρατευμάτων, μετά τον τερματισμό της περίφημης Μάχης της Κρήτης. Υπάρχει μάλιστα και σχετικό μνημείο.
Λίγο έξω από το χωριό, στη θέση Σφακιανός Λαγγός, όπου είναι η έξοδος του φαραγγιού, έγινε μια σύγκρουση μεταξύ Ελλήνων και Γερμανών και σκοτώθηκαν 30 περίπου Γερμανοί.
Κατά την αποχώρηση των Συμμάχων, οι Γερμανοί βομβάρδισαν ανελέητα το χωριό και προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές. Στις 7 Σεπτεμβρίου του 1941, καταδικάστηκαν και στη συνέχεια εκτελέστηκαν (από έκτακτο γερμανικό στρατοδικείο) 27 άτομα, τα οποία βοηθούσαν τους Άγγλους.
Στην κοινότητα της Χώρας Σφακίων υπάρχουν οι εκκλησίες των Δώδεκα Αποστόλων, των Αγίων Πάντων, του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Παντελεήμονα, του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, της Αγίας Παρασκευής, του Προφήτη Ηλία, της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σπυρίδωνα, της Ζωοδόχου Πηγής, του Αγίου Αντωνίου κ.ά.
Αυτές οι εκκλησίες είναι όσες διασώθηκαν από τις 100 που είχε παλιότερα η Χώρα Σφακίων. Μερικοί ναοί καταστράφηκαν κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770-1771), όπως αναφέρει και ο λαϊκός ποιητής:
«Πού ‘ναι n Χώρα των Σφακιών με τα πολλά καράβια
με τσ’ εκατό τση εκκλnσιές, τα πλούσια τα σεράγια;»
Θα πρέπει να σημειωθεί – αφού γίνεται λόγος για την πρωτεύουσα των Σφακίων ότι στην ηρωική αυτή επαρχία υπήρχαν παλιότερα μερικά «έθιμα», που αποτελούσαν πραγματικές μάστιγες. Είναι οι γνωστές «βεντέτες – οικογενειακά» και οι ζωοκλοπές. Τα επάρατα αυτά «έθιμα» είχαν σαν αποτέλεσμα να ερημώνονται χωριά και να ξεκληρίζονται ολόκληρες οικογένειες. Ευτυχώς, όμως, στις μέρες μας, οι μάστιγες αυτές έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο. Τα διδάγματα από το παρελθόν, η συνεχής διαφώτιση των φιλότιμων Σφακιανών, η πνευματική και η πολιτιστική άνοδος της επαρχίας, εξαφάνισαν και τις αντεκδικήσεις – «ξεκαθαρίσματα», και τις ζωοκλοπές και αρπαγές γυναικών. Αυτά τα «έθιμα» ανήκουν πια στο παρελθόν και μόνο ο τομέας της λαογραφίας βρίσκει πια άφθονο υλικό. Σήμερα, στην επαρχία Σφακίων – και μάλιστα στα παραλιακά χωριά της – υπάρχουν φιλήσυχοι και πολιτισμένοι άνθρωποι. Οι περισσότεροι νέοι ασχολούνται με την αλιεία, το εμπόριο και τον τουρισμό. Όλοι θέλουν ειρήνη, γαλήνη, κέφι και έντονη ζωή.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα, 1980-1995.
Φώτο: https://greece.terrabook.com/el/chania/page/chora-sfakion-chania/