Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Σφακίων. Βρίσκεται σε απόσταση 50χμ. από τα Χανιά στον ασφαλτοστρωμένο δρόμο Χανίων -Σφακίων. Είναι κτισμένο σε υψόμ. 730μ. μέσα σε ένα γραφικότατο και μεγαλόπρεπο ομώνυμο λεκανοπέδιο. Κατοικείται από 520 άτομα, που η κύρια ασχολία τους είναι η κτηνοτροφία.
Στην κοινότητα Ασκύφου υπάγονται οι οικισμοί Καρές, Αμμουδάρι, Γωνί και Πετρές.
Το λεκανοπέδιο Ασκύφου περιβάλλεται από τα βουνά Κάστρο, Τρυπάλι, Αγκαθές. Αναφέρεται ότι παλιά ήταν λίμνη. Σήμερα το χειμώνα γίνεται λίμνη, αλλά τα νερά διαφεύγουν. Ο Pashley επαινεί το κρασί που παράγεται εδώ και σημειώνει ότι είναι το υψηλότερο σημείο στην Κρήτη, όπου καλλιεργείται το αμπέλι. Σίγουρα δεν είχε υπόψη του το οροπέδιο του Λασιθίου, όπου ευδοκιμεί το αμπέλι σε υψόμ. 850-900μ.
Η προέλευση της ονομασίας του χωριού κατά το Δέφνερ οφείλεται στην αρχαία ελληνική λέξη σκύφος (= κύπελλο), λόγω της μορφής του λεκανοπεδίου. Ο αραβομαθής καθηγητής Νικ. Οικονομάκης υποστηρίζει ότι το όνομα είναι αραβικό. Τέλος, η Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών θεωρεί το όνομα «αρχαϊκόν, τυπικώς και φθογγικώς αλώβητον».
Στις ενετικές απογραφές δεν αναφέρεταιτοΑσκύφου. Ο Trivan στο χρονικό του το αναφέρει Αschίfύ και Naschifo. Ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ισαάκιος το 1182 που εγκατέστησε στην Κρήτη 12 αρχοντόπουλα για να εξυψώσει το εθνικό φρόνημα αναφέρει το χωριό ως Ασκύφια.
Το χωριό είναι κτισμένο επί μινωικής εποχής. Οι κάτοικοί του είναι γνήσιοι Κρητικοί. Μεταξύ των παλιότερων οικογενειών συγκαταλέγονται οι Μοράκηδες, Σταυριανουδάκηδες, Μαυροπατέροι, Πολέντηδες, Καρκάνηδες, Χριστοδουλάκηδες, Κατσουλογιώργηδες, Μπουζουνιέρηδες Καρκαβάτσηδες και Τσούρδηδες, Σιγκελάκηδες και Φασούληδες.
Η περιοχή του Ασκύφου θεωρείται σαν «οι Θερμοπύλες των Σφακιών». Είναι η μοναδική δίοδος προς τα Σφακιά από την πλευρά των Χανίων και γι’ αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο, ιδιαίτερα κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Κατά την επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770) σαράντα χιλιάδες Τούρκοι μπήκαν στ’ Ασκύφου έχοντας πρόθεση να φθάσουν στην Ανώπολη και το Λουτρό και να αιχμαλωτίσουν τα γυναικόπαιδα, τα οποία ετοιμάζονταν να διαφύγουν με καράβια. Το 1821 οΣερίφ Πασάς έστειλε τον Καούνη, ο οποίος εξοντώθηκε στο χωριό Ασκύφου. Μη γνωρίζοντας την πανωλεθρία του ήρθε εδώ ο ΟμέρΓερλί για ενίσχυση του Καούνη. Η τύχη του στη θέση Άμπελος ήταν ίδιαμ’ αυτή του προκατόχου του. Το παρακάτω δίστιχο περιγράφει την καταστροφή:
«Στnv Άμπελ’ ο Γερλί Αγάς έκατσε τυρικόμος
μα χάλασεν του το τυρί κι εβρόμεσεν ο κόσμος»
Τον Αύγουστο του 1821, ο πασάς επιχείρησε για μια ακόμα φορά να κτυπήσει το χωριό. Οι κάτοικοι ζήτησαν βοήθεια από τα γύρω χωριά. Συγκεντρώθηκαν, λοιπόν, στη θέση Ξερόκαμπος 500 πολεμιστές. Ο καπνός που έβγαινε από το χωριό που καιγόταν βοήθησε τους επαναστάτες να πλησιάσουν αθέατοι τους Τούρκους και να αρχίσουν να τους κτυπούν. Οι Τούρκοι εξοργισμένοι, που αντί για υποταγή, δέχτηκαν πυροβολισμούς; αντιστάθηκαν. Μα οι επαναστάτες, που αυξάνονταν διαρκώς, με μια συνδυασμένη επίθεσή τους από τον οικισμό Κατρέ έτρεψαν τους Τούρκους σε φυγή.
Όταν οι Τούρκοι επιχείρησαν να διαβούν από το φαράγγι του Κατρέ ο Λαγκός, ένα τμήμα των επαναστατών τους έφραξε το δρόμο. Στη στενωπό του Κατρέ οι Τούρκοι άφησαν τα κουφάρια τους. Για μήνες ο τόπος βρομούσε από την οσμή των πτωμάτων. Ο PashIey περνώντας από εκεί το 1834, θυμήθηκε τους στίχους του Dante από την «Κόλαση» κι έγραψε αργότερα:
σ’ ένα λάκκο,
τέτοιος κ’ εδώ και τόσn n βρόμα oλoυθε,
όπως βρομουν τα σώματα, που σέπουν»
(Μετάφρ. Ν. Καζαντζάκη)
Το 1823 καταστράφηκε εδώ, στο ίδιο πλατύχειλο φαράγγι, ο αιγυπτιακός στρατός του Χουσείν Μπέη.
Όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Αρχαίες πόλεις στα Σφακιά» ο Π.Σ. Κελαϊδής, κοντά στο φαράγγι είχε κτίσει την πρωτεύουσά του ο βασιλιάς Κατρέας, γιος του Μίνωα. Την ονόμασε Κάτρη. Κι από αυτόν ο λαγκός (= φαράγγι) πήρε το όνομά του Κατρέ(ως). Στην Κάτρη, είχε πάει φιλοξενούμενος το 1200 Π.Χ. ο βασιλιάς της Σπάρτης Μενέλαος, ύστερα από πρόσκληση του Κατρέα που ήταν παππούς του. Και την απουσία του αυτή επωφελήθηκε ο Πάρης απ’ την Τροία, για να κλέψει την Ωραία Ελένη – με πασίγνωστο επακόλουθο τον Τρωικό Πόλεμο.
Γιος του Κατρέα, εξάλλου, ήταν το βασιλόπουλο Αλθαιμένης – που σκότωσε τον πατέρα του κατά τρόπο μυθιστορηματικό. Επειδή το Μαντείο προέβλεψε την πατροκτονία, ο Αλθαιμένης αυτοεξορίστηκε στη Ρόδο. Έκτισε εκεί πόλη παρολιακή. όπου βασίλεψε. Μετά από χρόνια, ο Κατρέας νοστάλγησε το παιδί του και πήγε στη Ρόδο για να το δει. Έφτασε νύκτα. Το καράβι εξώκειλε. Οι ναυτικοί βγήκαν στη στεριά με φωνές. Ο Αλθαιμένης νόμισε πως ήταν πειρατές. Και μέσα στο σκοτάδι τους σκότωσε, βγάζοντας αληθινό το χρησμό του Μαντείου.
Στις 21 Αυγούστου του 1866 συνήλθε έξω από το Ασκύφου η Γενική Συνέλευση των Κρητών και κήρυξε τη γνωστή επανάσταση, διακηρύσσοντας ότι: «καταργεί την τουρκική εξουσία επί της Κρήτης και ζητά την Ένωση με την Ελλάδα». (Υπάρχει εδώ, σχετικό μνημείο).
Κατά την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής, οι κατακτητές επισκέπτονταν το χωριό για επίταξη ζώων, και μεταφορά τροφίμων και πολεμοφοδίων στα φυλάκια της επαρχίας Σφακίων. Η οριστική απομάκρυνση των Γερμανών από την περιοχή έγινε στις 26 Σεπτεμβρίου του 1944.
Στο χωριό υπάρχουν οι εκκλησίες Χριστός, Μεταμόρφωση, Ζωοδόχος Πηγή, Άγιος Παντελεήμονας, Κοίμηση της Θεοτόκου, Τίμιος Σταυρός, Άγιος Γεώργιος. Πίσω από την εκκλησία Κοίμηση της Θεοτόκου, υπάρχει γηραιός πλάτανος, στον οποίο κρεμούσαν οι Τούρκοι τους Έλληνες.
Κυρίως όμως πρέπει να αναφερθεί η μοναδική εκκλησία των Σφακιανών Νεομαρτύρων Μανουήλ και Ιωάννη. Οι κάτοικοι της επαρχίας Σφακιών τιμούν ιδιαίτερα τους «δικούς τους» αυτούς Αγίους, που μαρτύρησαν το 18ο αιώνα.
Στ’ Ασκύφου, υπάρχουν επίσης καταφύγια ορειβατών. Το χωριό είναι γενέτειρα πολλών προσωπικοτήτων των γραμμάτων και της πολιτικής, όπως του Σήφη Βαλυράκη, τέως Υπουργού, του Σήφη Λυκάκη, Καθηγητού Πανεπιστημίου, της Μαρίας Ζακυνθινάκη, Καθηγήτριας της Σχολής Καλών Τεχνών, της Αικατερίνης Τσιτσιρίδη, Α’ Πρωτοδίκου, του Μανούσου Λεφάκη, Ανώτερου Στρατιωτικού.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: http://www.e-sfakia.gr