Τα Αμπελάκια είναι ένα παραδοσιακό χωριό της Λάρισας, χτισμένο στους πρόποδες του Κισσάβου, στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών. Φημίζεται για τα πετρόχτιστα σπίτια και αρχοντικά του καθώς τον 18ο αιώνα γνώρισε πολύ μεγάλη οικονομική ανάπτυξη χάρη στην επεξεργασία και την βαφή νημάτων με κόκκινο χρώμα από το φυτό ριζάρι ή βαφική. Σήμερα, υπάγεται στον Δήμο Τεμπών και αριθμεί 388 κατοίκους (απογραφή 2011).
Η ονομασία του οφείλεται στα πολλά μικρά αμπέλια που βρίσκονταν παλιότερα στην περιοχή. Το χωριό δημιουργήθηκε περίπου το 1454 όταν κάποιος Τούρκος τιμαριούχος συγκέντρωσε στην περιοχή χωρικούς για να δουλέψουν στα χωράφια του. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το χωριό είχε μόνο Έλληνες κατοίκους που καλλιεργούσαν τα χωράφια τους και δραστηριοποιούνταν στη βιοτεχνία, πληρώνοντας μόνο φόρο υποτέλειας στους Τούρκους.
Το 1778, ιδρύθηκε στα Αμπελάκια ο πρώτος συνεταιρισμός στον κόσμο με την ονομασία «Κοινή Συντροφία και Αδελφότης των Αμπελακίων», που είχε ως αντικείμενο την παραγωγή, επεξεργασία, βαφή και εμπορία κόκκινων νημάτων. Ο συνεταιρισμός άκμασε από το 1780 μέχρι το 1811 έχοντας οργανώσει ένα άρτιο δίκτυο εμπορίας στην κεντρική και τη βόρεια Ευρώπη. Είναι χαρακτηριστικό ότι συμμετείχαν σε αυτόν περίπου 6.000 άνθρωποι, εκ των οποίων τα 4.000 μέλη δούλευαν στα 24 εργαστήρια, νηματοβαφεία, πλυντήρια στα Αμπελάκια και τα υπόλοιπα 2.000 μέλη δούλευαν στον κάμπο για την καλλιέργεια και παραγωγή των πρώτων υλών, που ήταν το ριζάρι και το βαμβάκι. Επίσης συνεργαζόταν με άλλα 22 χωριά της περιοχής. Στη συνέχεια τα βαμμένα νήματα προωθούνταν για πώληση στα 17 υποκαταστήματα του συνεταιρισμού στην Ευρώπη, σε διάφορες πόλεις, όπως Βιέννη, Άμστερνταμ, Αμβούργο, Λονδίνο, Μασσαλία. Λειψία, Βoυδαπέστη, Τεργέστη, Οδησσό, Άνχεν, Ρουέν, Λυών, Δρέσδη, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη και άλλες. Ο συνεταιρισμός διαλύθηκε το 1811 εν μέσω οικονομικών καταχρήσεων, εσωτερικής διαμάχης και δικαστικών αγώνων.
Τα Αμπελάκια είχαν σπουδαία ανάπτυξη και στα γράμματα, έχοντας ιδρύσει ήδη από το 1749 το περίφημο Ελληνομουσείο, στο οποίο δίδαξαν διάσημοι διδάσκαλοι του Γένους, όπως ο Νεόφυτος Δούκας, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Γρηγόριος Κωνσταντάς, ο Κωνσταντίνος Κούμας και ο Αδαμάντιος Μάναρης. Το 1879 δημιουργήθηκε η Μανάρειος Σχολή με κληροδότημα του Αδαμάντιου Μάναρη. Η Σχολή διέθετε μια πλούσια βιβλιοθήκη που κατέρρευσε από σεισμό το 1928.
Σήμερα έχουν απομείνει στα Αμπελάκια 17 αρχοντικά που θυμίζουν το λαμπρό παρελθόν του χωριού. Ξεχωρίζει το τριώροφο αρχοντικό του Γεωργίου Μαύρου ή Σβαρτς, του προέδρου της Κοινής Συντροφίας που χτίστηκε το 1787 και λειτουργεί ως μουσείο. Οι δύο πρώτοι όροφοι του αρχοντικού που αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα δείγματα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, είναι λιθόκτιστοι με χονδρούς τοίχους και λίγα ανοίγματα. Ο πάνω όροφος είναι ελαφρύς, με πολλά παράθυρα και προεξέχοντα σαχνισιά σε κάθε του πρόσοψη. Είναι διακοσμημένο με πολύχρωμες τοιχογραφίες, ένα εντυπωσιακό πορσελάνινο τζάκι ενώ τα ταβάνια είναι ξυλόγλυπτα. Το πλουσιότερο δωμάτιό του έχει έναν ανάγλυφο δικέφαλο αετό πάνω από την πόρτα και ακόμη έναν στην κορυφή του τζακιού.
Στο αρχοντικό Μολά στεγάζεται το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αμπελακίων που περιλαμβάνει έπιπλα, εργαλεία και αντικείμενα λαϊκής χρήσης, ενδεικτικά του πολιτισμού και της καθημερινής ζωής παλιότερων εποχών.
Εντυπωσιακή είναι και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που αποτελεί τυπικό παράδειγμα της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 18ου αιώνα. Πάνω από την θύρα εισόδου της είναι ζωγραφισμένος ο Άγιος Γεώργιος να σκοτώνει τον δράκοντα, ενώ από τη μέσα πλευρά υπάρχει κτητορική επιγραφή ανακαίνισης και τοιχογράφησης με χρονολογία 18 Οκτωβρίου 1721. Χαρακτηριστικές τοιχογραφίες είναι αυτές που δείχνουν τον τροπαιοφόρο Γεώργιο εν θρόνω και τη σκηνή του μαρτυρίου του Αγίου στον τροχό. Στο νάρθηκα απεικονίζεται σύνθεση της Δευτέρας Παρουσίας με τον Χριστό στο κέντρο, ψηλά απάνω από την θύρα, καθισμένο σε ουράνιο τόξο από τη μια πλευρά του τοίχου και από την άλλη είναι ζωγραφισμένα η κόλαση και ο παράδεισος.
Στα Αμπελάκια διοργανώνονται κάθε χρόνια τα «Μανιάρεια» με πλούσιο πρόγραμμα πολιτιστικών εκδηλώσεων. Τα τελευταία χρόνια έχει καθιερωθεί και η Γιορτή Κάστανου που συγκεντρώνει πολλούς επισκέπτες από τα γύρω χωριά.
Φωτό 1: https://www.larissa-beach.gr/el/paralia-larissas/grafika-xoria/ampelakia
Φωτό 2: Το αρχοντικό Σβαρτς στα Αμπελάκια (https://ilarissa.gr/news/oloklirothikan-oi-ergasies-archontiko-svarts-sta-ampelakia)