Το χωριό Παλούμπα (του Παλούμπα ή η Παλούμπα) είναι χτισμένο στους πρόποδες του βουνού Αγιολιάς, κατέχοντας κεντρική θέση ανάμεσα στα χωριά της Ηραίας. Από την πλατεία αγναντεύει κανείς, πέρα από την καταπράσινη κοιλάδα, αριστερά τις κορυφογραμμές του Λύκαιου και της Μίνθης και δεξιά το ωραίο δάσος της Κάπελης (Φολόης) και την κορυφή του Ερύμανθου που το χειμώνα φαντάζει σαν μια λευκή πυραμίδα. Στη μέση, από ένα ευρύ άνοιγμα, το μάτι φθάνει μέχρι τη θάλασσα του Κατάκωλου και πέρα απ’ αυτή, όπου διακρίνεται ο όγκος του Κεφαλλονίτικου βουνού Αίνου.
Είναι το μοναδικό ανάμεσα στα γορτυνιακά χωριά το οποίο φέρει λατινικό όνομα. Όπως καταγράφεται από τα λατινικά λεξικά, η λέξη Παλούμπα (Palumba) σημαίνει το «φασσοπερίστερο», την «colombella» όπως το ονομάζουν οι Ιταλοί, ή Columba Oenas, όπως είναι η επιστημονική του ονομασία. Η λατινική του ονομασία παραπέμπει σε παρουσία Ρωμαίων εκεί, πιθανότατα είτε διότι η περιοχή υπήρξε εμπορικό κομβικό σταυροδρόμι για την αυτοκρατορία, καθότι η αμαξιτή Ρωμαϊκή οδός Ολυμπίας-Μεγαλόπολης διερχόταν από την Ηραία και τις Αρχαίες Μελαίνες, είτε αποτελούσε τόπο όπου στάθηκαν Ρωμαίοι στρατιώτες για επόπτευση του χώρου της Ηραίας.
Το Παλούμπα κτίστηκε κατά τις αρχές του 15ου αιώνα. Οι ορεσίβιοι τσοπάνηδες έγιναν και πολεμιστές όταν κατά το 1460 έφθασαν στην περιοχή οι Τούρκοι. Ανάμεσα στους Παλουμπαίους αγωνιστές που έδρασαν κατά τα προεπαναστατικά χρόνια αναφέρεται πρώτος ο καπετάν Γιάννης Παλουμπιώτης (περίοδος δράσης 1490-1530). Το 1755 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο χωριό ο Κόλλιας Πλαπούτας που αργότερα μαζί με τα παιδιά του έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην απελευθέρωση του Έθνους. Ο Κόλλιας είχε φύγει δεκαοχτάχρονος από το Σουλιμά της Μεσσηνίας περί το 1753, μετά το φόνο ενός Τούρκου Σπαή (φοροεισπράκτορα), έμεινε για 2 χρόνια κοντά στους Τζαβελαίους στο Δραγώι της Ολυμπίας και στη συνέχεια πήγε στο Παλούμπα. Εκείνη την εποχή η περιοχή ήταν στην ιδιοκτησία του Τούρκου γαιοκτήμονα της Τρίπολης Αρναούτογλου. Οι Παλουμπαίοι εξαγόρασαν το χωριό τους το 1810 και ξανάγιναν κάτοχοι της γης τους.
Το 1821 τα παιδιά του κλεφτοκαπετάνιου Κόλλια Πλαπούτα, ο Γεωργάκης και ο Δημητράκης που ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία, κάλεσαν τους Παλουμπαίους στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, όπου εψάλη δοξολογία και υψώθηκε η σημαία της επανάστασης. Ο Δημητράκης Πλαπούτας είχε χρισθεί στρατηγός και αντικαθιστούσε τον Κολοκοτρώνη, την οικογένεια του οποίου αλλά και τον ίδιο προστάτευσε πολλές φορές τόσο από τους Τούρκους όσο και από την αντίπαλη οικογένεια των Δεληγιαννέων των Λαγκαδίων. Μαζί με τον Κολοκοτρώνη φυλακίσθηκε, καταδικάσθηκε σε θάνατο και αθωώθηκε από τον Όθωνα. Ο αδελφός του Γεωργάκης Πλαπούτας έπεσε μαχόμενος στη μάχη του Λάλα στις 30 Μαΐου 1821.
Σε όλη τη διάρκεια της επανάστασης οι Παλουμπαίοι βρίσκονταν συνεχώς στα όπλα. Μέσα από τον αγώνα ανεδείχθησαν πολλοί καπεταναίοι και το χωριό έλαβε την προσωνυμία «καπετανοχώρι», που ακούγεται ακόμα και σήμερα.
Κύριες ασχολίες των κατοίκων ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Μετεπαναστατικά και μέχρι τη δεκαετία του ’60, η κοινωνία του χωριού ήταν σχεδόν αυτάρκης με τεχνίτες, παντοπωλεία, καφενεία, γυρολόγους και υπηρεσίες. Οι ελλείψεις των νοικοκυριών σε εργαλεία και σκεύη, καθώς και σε εργατικά χέρια σε περιόδους αιχμής εργασιών, καλύπτονταν με ανταλλαγές και δανεισμούς ή με αλληλοβοήθεια μεταξύ των κατοίκων. Μετά τον εμφύλιο, το χωριό ακολούθησε τη μοίρα όλης της ελληνικής υπαίθρου με τη μετανάστευση στις ελληνικές πόλεις και στο εξωτερικό.
Ο πρόσφατα αναστηλωμένος πύργος του στρατηγού Πλαπούτα είναι ένα πραγματικό κόσμημα για το χωριό, αλλά και για ολόκληρη την περιοχή. Το κτίριο άρχισε να κτίζεται το 1795 και έχει αρχιτεκτονική και ιστορική αξία. Ιστορικός είναι και ο ναός του Αγίου Γεωργίου, όπου, όπως αναφέρθηκε, κηρύχθηκε η επανάσταση του 1821 στη Γορτυνία. Κτίσθηκε το 1805 με δαπάνη του στρατηγού Δημητράκη Πλαπούτα και το τέμπλο του χρονολογείται από την εποχή του Όθωνα. Στην είσοδο του χωριού είναι η όμορφη πλατεία, γεμάτη πλατάνια. Εδώ βρίσκονται οι ανδριάντες και τα μνημεία των αγωνιστών του 1821, για να θυμίζουν στους νεώτερους την ιστορία του χωριού.
Φωτό: Ο Πύργος Πλαπούτα στην Παλούμπα (https://paloumpa.gr/)