Ο Πλάτανος είναι χωριό και κοινότητα στο νότιο μέρος της επαρχίας Αμαρίου, του νομού Ρεθύμνου. Βρίσκεται σε υψόμετρο 580 μ. και έχει 800 κατοίκους. Πήρε το όνομα του από έναν μεγάλο πλάτανο περίπου χιλίων χρόνων, ο οποίος βρίσκεται μέσα στο χωριό.
Από τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Αντωνίου που σώζεται εδώ, συμπεραίνεται ότι το χωριό κατοικήθηκε κατά τη Βυζαντινή εποχή.
Οι παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Καπετανάκηδες, οι Ζευγαδάκηδες, οι Κωνσταντάκηδες, οι Κορονήδες, οι Βρέτζοι. οι Τρουλινοί, οι Ζαχαριουδάκηδες, οι Εφταμηνιτάκηδες και οι Αλυσανδράκηδες.
Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι έφυγαν από το χωριό και για περισσότερη ασφάλεια κατοίκησαν στην περιοχή Κάρταλος που βρίσκεται σε υψόμετρο 1000 μ. και είναι κατάφυτη από ελαιόδενδρα. Μέχρι σήμερα υπάρχουν ερείπια σπιτιών στη θέση αυτή. Μετά την Τουρκοκρατία οι κάτοικοι επέστρεψαν στο χωριό και λίγοι μόνο συνεχίζουν να κατοικούν σε μετόχια γύρω απ” αυτό.
Στη Μάχη της Κρήτης από το χωριό πήραν μέρος 20 άτομα. Κατά την περίοδο δε της Γερμανικής Κατοχής, στο χωριό αναδείχτηκε ο αγωνιστής Αλέξανδρος Ανυφαντάκης του Ιωάννη, ο οποίος πήρε μέρος σε πολλές μάχες κατά των Γερμανών, μέχρι το θάνατο του σε μια από αυτές.
Έξω από το χωριό βρίσκονται τρία ενδιαφέροντα σπήλαια. Το ένα με σταλακτίτες, απέχει από το χωριό μια ώρα. βρίσκεται στην περιοχή Λακούδια και ονομάζεται Σιργιάκι. Το άλλο βρίσκεται σε απόσταση 100 μ. από το χωριό, ονομάζεται Του δράκου η τρύπα και είναι ακόμη ανεξερεύνητο. Και το τρίτο ονομάζεται Κοπρανίου ή Διακουμή Ρίζα. Εχει μεγάλο βάθος και υπέροχους σταλακτίτες ύψους 2-3 μ., με διάφορα σχήματα. Στο εσωτερικό του υπάρχουν και πάρα πολλά οστά. Εχει μικρό στόμιο αλλά μέσα είναι πολύ μεγάλο. Μέχρι σήμερα είναι ανεξερεύνητο, γιατί λόγω της απότομης κλίσης που έχει, δεν μπορούν να προχωρήσουν οι εξερευνητές.
Στο χωριό υπάρχουν πολλές παραδόσεις. Σύμφωνα με μια απ’ αυτές στο λόφο Κάρταλος στην τοποθεσία Πορτί υπάρχει κρυμμένος ένας μεγάλος θησαυρός που φυλάγεται με σιδερένιες πόρτες. Μια φορά το χρόνο οι πόρτες ανοιγοκλείνουν και την ώρα εκείνη εμφανίζεται ένας άγγελος φρουρός για να προστατεύσει το θησαυρό. Επίσης στον ίδιο λόφο κοντά στην κορυφή του λέγεται ότι υπάρχει ένας Κέρκελος δηλ. μια σιδερένια θηλιά, όπου στην αρχαιότητα έδεναν οι ναυτικοί τα καράβια τους. γιατί τότε η θάλασσα έφτανε μέχρις εκεί.
Μια άλλη παράδοση αναφέρει ότι από το χωριό καταγόταν ο Οσιος Ευθύμιος, ο οποίος ζούσε στην περιοχή Ζαρρο
και το βράδυ κατέβαινε στα περιβόλια για να μαζέψει λάχανα που ήταν η μοναδική του τροφή. Μια νύχτα όμως οι φύλακες των περιβολιών παραμόνευσαν και τον τραυμάτισαν ελαφρά. Ο Ευθύμιος κατάφερε να δια-φύγει και γύρισε στη σπηλιά του. Την άλλη μέρα οι κάτοικοι είδαν το αίμα που είχε τρέξει, το ακολούθησαν και έφτασαν στη σπηλιά, όπου τον βρήκαν πληγωμένο. Εκείνος τους ζήτησε να τον μεταφέρουν στο χωριό του. Μόλις έφτασαν στον πλάτανο οι άνθρωποι που τον μετέφεραν δίψασαν. Τότε ο Όσιος χτύπησε με το χέρι του ένα μεγάλο βράχο και βγήκε άφθονο νερό. από το οποίο υδρεύεται το χωριό μέχρι σήμερα.
Είναι άγνωστο όμως πού έμεινε τελικά ο Όσιος Ευθύμιος και πού πέθανε.
Τέλος υπάρχει στον Πλάτανο ένας θρύλος, ο οποίος δεν συναντιέται σε κανένα άλλο χωριό της επαρχίας Αμαρίου, ούτε είναι παραπλήσιος με άλλον. Σύμφωνα μ’ αυτόν στη θέση Πελεκάκος ζούσαν μερικοί άνθρωποι που ονομάζονταν Τριαμάτηδες, διότι είχαν τρία μάτια, και ήταν ανθρωποφάγοι. Στην εποχή τους πολλές φορές εξαφανίστηκαν άνθρωποι από τα γύρω χωριά. Μια μέρα οι Τριαμάτηδες έπιασαν κάποιον αλλά δεν τον έφαγαν αμέσως. Του έδωσαν μάλιστα και ένα χέρι ενός παιδιού για να φάει. Τότε αυτός κατάλαβε τι γινόταν. Κατάφερε να δραπετεύσει και διηγήθηκε στο χωριό αυτά που του συνέβησαν. Μετά απ’ αυτό οι κάτοικοι άρχισαν να χτυπούν τους Τριαμάτηδες μέχρι που τους εξόντωσαν. Στον Πελεκάκο σώζονται ερείπια σπιτιών που οι κάτοικοι πιστεύουν ότι ήταν των Τριαμάτηδων.
Εκτός από την εκκλησία του Αγίου Αντωνίου που είναι κτισμένη μέσα σε σπηλιά και βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού, υπάρχουν και οι εκκλησίες της Παναγίας που στα ερείπια της κτίστηκε το 1964 ο τρίκλιτος ναός της Παναγίας – της Υπαπαντής του Κυρίου – της Γέννησης του Χριστού, κάτω από την επίβλεψη του παπά του χωριού Μηνά Αλυσανδράκη. Του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου που κτίστηκε πριν 100 χρόνια, του Προφήτη Ηλία που είναι παλιά χωρίς τοιχογραφίες και βρίσκεται στην τοποθεσία Μετόχια. Ανακαινίστηκε πριν 50χρόνια. Στη θέση Κάρταλος σώζονται ερείπια βυζαντινής εκκλησίας που ανήκε πιθανώς στην Αγία Αικατερίνη.
Οι κάτοικοι είναι άνθρωποι εργατικοί και γλετζέδες. Μια από τις πιο γνωστές τους γιορτές είναι το θέρος. Παλιότερα έκαναν «τα δανεικά» δηλ. βοηθούσαν στο θέρισμα η μία οικογένεια την άλλη. Μετά έσφαζαν τον κόκορα και οργάνωναν χορό, γιορτάζοντας έτσι το τέλος του θερισμού. Οι γάμοι τους κρατούσαν οκτώ μέρες, ενώ διατηρείται ακόμα το «κανίσκι» δηλαδή το καλάθι με τρόφιμα για τους νιόπαντρους.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://omospamari.gr