Η Ελέυθερνα είναι χωριό της επαρχίας Μυλοποτάμου. Απέχει 25 χμ. ανατολικά από το Ρέθυμνο. Βρίσκεται σε υψόμετρο 370 μ. και έχει 225 κατοίκους, οι οποίοι ασχολούνται κύρια με την κτηνοτροφία και λιγότερο με τη γεωργία. Τα προϊόντα τους είναι γάλα, λάδι, δημητριακά, σταφίδα, κρασί, κρέας και μαλλί.
Το σημερινό χωριό της Ελεύθερνας βρίσκεται κοντά στην αρχαία ομώνυμη πόλη από την οποία πήρε και το όνομα του. Το όνομα της αρχαίας πόλης προήλθε από τον Κουρήτη Ελευθέρνο. που κάποτε ήταν άρχοντας της και αντικατέστησε το προηγούμενο όνομα Σάτρα. Η αρχαία πόλη της Ελεύθερνας βρισκόταν στο δυτικό μέρος του όρους της Ίδης.
Μέχρι το 1934 το σημερινό χωριό της Ελεύθερνας αποτελούσε μαζί με άλλα πέντε χωριά, μια κοινότητα με τον Πρινέ, που ήταν έδρα κοινότητας. Σήμερα, η Ελεύθερνα αποτελεί ξεχωριστή κοινότητα, ενώ τα υπόλοιπα χωριά ανήκουν στην κοινότητα Μαργαρίτες. Οι σημερινοί κάτοικοι του χωριού αναφέρουν, ότι το χωριό τους πήρε το όνομα του από το γεγονός ότι παλιά, όποιος ζητούσε άσυλο, η πόλη του έδινε και έτσι αποκτούσε την ελευθερία του. ΓΓ αυτό λοιπόν το χωριό ονομάστηκε Ελεύθερνα. Το χωριό, πριν πάρει τη σημερινή του μορφή, αποτελούνταν από πολλά μετόχια, τα Αναχορδομέτοχα που με την ένωση τους αποτέλεσαν την κοινότητα της Ελεύθερνας.
Το πότε εμφανίζεται το χωριό με τη σημερινή του μορφή δε μας είναι γνωστό. Από διηγήσεις των κατοίκων καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι το χωριό εμφανίζεται πριν 300 περίπου χρόνια. Οι παλιότερες οικογένειες είναι οι Νικολουδάκηδες, Τζανιδάκηδες, Τσιλιγκάκηδες, Ξεξάκηδες, Τζικουδάκηδες, Κατσαμάδες, Μαρκαντωνάκηδες, Πετρακάκηδες.
Το 1866, στην ανατίναξη της Μονής Αρκαδίου, μετείχαν πέντε καλόγεροι από την Ελεύθερνα, που έδωσαν, μαζί με όλους τους κλεισμένους στη μονή. τη ζωή τους για την αποτίναξη του τούρκικου ζυγού. Αργότερα, στη Μάχη της Κρήτης, πολλοί κάτοικοι της Ελεύθερνας πήραν μέρος στην εξόντωση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών στη θέση Πατζιμά και Εσταυρωμένο. Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς, το χωριό της Ελεύθερνας δεν κατοικήθηκε από τους κατακτητές, οι οποίοι αποσπούσαν με εφόδους τρόφιμα και ζώα για το στρατό τους και τους κατοίκους τους έστελναν για αγγαρείες στο Τυμπάκι.
Στην τοποθεσία Νησί, στο κάτω μέρος του χωριού, υπάρχουν 99 δεξαμενές της αρχαίας Ελεύθερνας. Οι δεξαμενές αυτές ήταν εκατό, η εκατοστή έχει χαθεί’ λένε μάλιστα, ότι την έχουν κρύψει, γιατί περιέχει πολλούς θησαυρούς και γιατί εκεί είναι η είσοδος της αρχαίας πόλης. Γύρω από τις 99 δεξαμενές υπήρχε τείχος για προστασία των κατοίκων από τους κατακτητές. Η περιοχή Περίστερε ήταν παλιά
λατομείο και τώρα στο σημείο αυτό έχουν απομείνει σπηλιές. Στα σύνορα του Πρινέ και της Ελευθέρνας υπάρχει ο Χαϊνόσπηλιος, όπου ήταν το λημέρι των ανταρτών Χαΐνηδων. Νότια του χωριού υπάρχουν τα ερείπια αγγειοπλαστείου της αρχαίας Ελευθέρνας, στην τοποθεσία Ελλενικό. Επίσης στη θέση Καμάρα, στο χώρο της αρχαίας Ελευθέρνας, υπάρχει η αρχαιότερη όπως λένε, γέφυρα. Υπολογίζεται ότι είναι ηλικίας 2.500 ετών. έχει αρχαϊκή δομή και είναι εκφορικού τύπου.
Στο χωριό υπάρχουν και οι εκκλησίες της Κοίμησης της Θεοτόκου, βυζαντινής εποχής, με εικόνες μεγάλης αξίας, που ήταν μετόχι της Μονής Αρκαδίου και το 1895 ανακαινίσθηκε, και της Αγίας Παρασκευής, που κτίστηκε επί Τουρκοκρατίας και έχει διακοσμηθεί με τοιχογραφίες.
*Στοιχεία από 15ετή έρευνα 1980-1995.
Φωτογραφία: https://www.idili.gr/el/experiences/ancient-eleftherna