Οι Αρχάνες είναι ένας πανέμορφος οικισμός με παραδοσιακά αρχοντικά, πολύχρωμα σπίτια, ολάνθιστες αυλές, μαρμάρινες κρήνες και πολυάριθμα εκκλησάκια. Χτισμένες στο βορειοανατολικό άκρο της κοιλάδας που σχηματίζεται από το ιερό βουνό του Γιούχτα, στο οποίο σύμφωνα με την παράδοση βρίσκεται ο τάφος του Δία, διασχίζονται από τον χείμαρρο Καίρατο και περιβάλλονται από κατάφυτους αμπελώνες και ελαιώνες. Βρίσκονται σε απόσταση 14 χιλιομέτρων από την πόλη του Ηρακλείου, ενώ απέχουν μόλις 7 χιλιόμετρα από το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού.
Η ονομασία του οικισμού είναι νεότερος τύπος της αρχαίας πόλης Αχάρνα, όπου βρισκόταν τέμενος προς τιμήν του θεού Άρχου, τον οποίο τιμούσαν οι Κνώσιοι και οι Τυλίσιοι. Το όνομα υπάρχει σε επιγραφή του 5ου αιώνα π.Χ., σε συνθήκη συμμαχίας μεταξύ της Κνωσού και της Τυλίσου όπου αναφέρεται, «ο Αρχός θα έχει το τέμενος στην Αχάρνα».
Στην περιοχή έχουν βρεθεί ίχνη κατοίκησης από την προϊστορική εποχή και σε όλη τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων. Ο αρχαιολογικός χώρος των Αρχανών περιλαμβάνει τον τομέα που βρίσκεται μέσα στη σημερινή κωμόπολη, όπου εκτείνεται το ανακτορικό συγκρότημα και ο οικισμός και στον τομέα στον λόφο Φουρνί, στα βόρεια του οικισμού, όπου έχει έρθει στο φως μία από τις σημαντικότερες νεκροπόλεις της Κρήτης. Όπως όλα τα άλλα μινωικά ανάκτορα, έτσι και το ανακτορικό συγκρότημα των Αρχανών κτίστηκε γύρω στο 1900 π.Χ. (Παλαιοανακτορική περίοδος), διαθέτοντας ενιαίο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Αποτελεί σημαντικό τεκμήριο μινωικής αρχιτεκτονικής, ωστόσο προβληματίζει η κατασκευή του, όταν σε απόσταση περίπου 15 χλμ. βρισκόταν τα σημαντικότερο μινωικό ανάκτορο της Κνωσού. Πρόκειται για ”δίδυμα ανάκτορα”, όπως εκείνα της Φαιστού και της Αγίας Τριάδας.
Στις Αρχάνες σώζεται σήμερα το ανάκτορο της Νεοανακτορικής περιόδου. Ο κεντρικός πυρήνας του συγκροτήματος αποκαλύφθηκε στη λεγόμενη Τουρκογειτονιά της σημερινής κωμόπολης, ενώ σε κοντινά σημεία ήρθαν στο φως άλλα τμήματά του, όπως ο θεατρικός χώρος, το αρχείο και τα ιερά. Ορισμένοι τοίχοι του σώζονται σε ύψος πάνω από 2 μ. και διαθέτουν μεγάλα πάχη (πάνω από 1 μ.), επιβεβαιώνοντας την εικασία των επιπλέον ορόφων. Για την κατασκευή του ανακτόρου χρησιμοποιήθηκαν διάφορα είδη πέτρας (πωρόλιθος, κροκαλοπαγείς λίθοι, γυψόλιθος, κουσκουρόπετρα, σχιστόλιθος και μάρμαρο σε διάφορα χρώματα). Το εσωτερικό των τοίχων ήταν πολλές φορές διακοσμημένο με τοιχογραφίες, ενώ αρκετά από τα δάπεδα διέθεταν χρωματιστά κονιάματα.
Στα νεότερα χρόνια, η πρώτη αναφορά στις Αρχάνες γίνεται σε συμβόλαιο του 1271. Κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο οικισμός ήταν προμαχώνας και στρατόπεδο των Χριστιανών, με σημαντικό συντονιστικό και οργανωτικό ρόλο στις Κρητικές επαναστάσεις, γεγονός που πολλές φορές προκαλούσε την οργή των Τούρκων.
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, οι Αρχάνες «φιλοξενούσαν» το Κέντρο Διοικήσεως των Ελληνικών Δυνάμεων, ενώ την ίδια περίοδο είχε οργανωθεί και το πρώτο κλιμάκιο κατασκοπίας στο νησί.
Στις Αρχάνες μπορεί να θαυμάσει κανείς εκτός από τα υπέροχα σπίτια και τα γραφικά δρομάκια, όμορφες εκκλησίες, όπως ο Ενετικός ναός της Παναγίας Κεράς ή Φανερωμένης με το πέτρινο καμπαναριό και το ρολόι δίπλα του που χτίστηκε με δωρεές Αρχανιωτών που είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική, η καμαροσκέπαστη Αγία Τριάδα των αρχών του 14ου αιώνα, η εκκλησία του Αγίου Ασωμάτου με τοιχογραφίες του 1315, η εκκλησία του Αφέντη Χριστού που βρίσκεται στη δεύτερη ψηλότερη κορυφή του Γιούχτα προσφέροντας πανοραμική θέα και διάφορα άλλα εκκλησάκια.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει η επίσκεψη σε διάφορα κτίρια των Αρχανών όπου «ξετυλίγεται» η ιστορία και η παράδοση του χωριού, όπως το Λαογραφικό Μουσείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο, το εργαστήριο γλυπτικής, το Μουσείο Κρητικής Ιστορίας και Παράδοσης, τα παραδοσιακά λιοτρίβια και τα πατητήρια.
Οι λάτρεις της φύσης και της πεζοπορίας, εκτός από το όρος Γιούχτα μπορούν να περπατήσουν στο ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 με προορισμό τη Μυρτιά ή τον Προφήτη Ηλία, να διασχίσουν το Αρχανιώτικο φαράγγι υπό τη σκιά αιωνόβιων δρυών και πλατάνων, να περιηγηθούν στο Φουρνί με την αρχαία νεκρόπολη και το όμορφο δάσος.
Φωτό: http://www.archanes-asterousia.gr/