Γνωστά από τη μεγάλη καταστροφή που υπέστησαν το 1824 κατά τον αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης τα ηρωικά Ψαρά ενέπνευσαν ποιητές και ζωγράφους που αποτύπωσαν τη γενναία αντίσταση των κατοίκων τους. Είναι ένα πανέμορφο, ήσυχο νησάκι στο βορειοανατολικό Αιγαίο με παραδοσιακά γαλανόλευκα αιγαιοπελαγίτικα σπίτια και υπέροχες ακρογιαλιές.
Η ιστορία των Ψαρών ξεκινά από την αρχαιότητα και ήταν γνωστό ως Ψύρα, Ψυρίη ή Ψυρία. Αναφορές στο νησί υπάρχουν στην Ομηρική Οδύσσεια όπου αναφέρεται ως Ψυρίη σε διήγηση του Νέστορα, αλλά και σε περιγραφή του Στράβωνα όπου αναφέρεται ως Ψύρα. Σε ανασκαφές στο νησί έχουν αποκαλυφθεί ευρήματα από τη Νεολιθική περίοδο και την Εποχή του Χαλκού και τάφοι από την προϊστορική περίοδο. Επίσης έχουν έρθει στο φως τάφοι, χάλκινα ξίφη, κοσμήματα και διάφορα άλλα αντικείμενα από τη Μυκηναϊκή εποχή και τμήματα πήλινων αγγείων από τα ομηρικά χρόνια. Στη Μαύρη Ράχη ή Παλαιόκαστρο υπήρχε οικισμός κατά τα ελληνιστικά χρόνια, ενώ έχουν βρεθεί και ίχνη εγκατάστασης των ρωμαϊκών χρόνων, ακρόπολη και αμυντικά έργα σε άλλα σημεία του νησιού.
Εξαιτίας του άγονου εδάφους του, το νησί έμεινε σε κάποιες περιόδους σχεδόν ακατοίκητο, όπως έγινε μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης που πολλοί κάτοικοι το εγκατέλειψαν φοβούμενοι τις πειρατικές επιδρομές. Λίγα χρόνια αργότερα, όμως, εγκαταστάθηκαν στα Ψαρά οικογένειες από διάφορα μέρη της Ελλάδας αναζητώντας την ελευθερία τους. Έτσι, ο πληθυσμός αυξήθηκε σταδιακά, οικοδομήθηκε ένα μεγάλο χωριό και οι κάτοικοι άρχισαν να ζουν έχοντας ως κύριες ασχολίες τους την αλιεία και το θαλάσσιο εμπόριο, με αποτέλεσμα τα Ψαρά να αποκτήσουν ένα σημαντικό για την εποχή στόλο.
Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης τα Ψαρά είχαν τον τρίτο μεγαλύτερο στόλο μετά την Ύδρα και τις Σπέτσες και ήταν από τα πρώτα νησιά που ξεσηκώθηκαν ενάντια στον τουρκικό ζυγό, υψώνοντας την επαναστατική τους σημαία σε λευκό και κόκκινο χρώμα και μαχόμενοι ηρωικά με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Κανάρη, τον Κωνσταντίνο Νικόδημο, τον Δημήτριο και τον Αντώνιο Βρτασάνο, τον Νικόλαο Αποστόλη και τον Δημήτριο Παπανικολή. Όμως, στις 21 Ιουνίου 1824 μια μαύρη σελίδα γράφτηκε στην ιστορία του μικρού νησιού αλλά και της Ελλάδας που αγωνιζόταν για την ελευθερία της, όταν οι ισχυρές αιγυπτιακές δυνάμεις του Ιμπραήμ κατέλαβαν το νησί, σφαγίασαν περισσότερους από 15.000 κατοίκους και έστειλαν πολλές γυναίκες ως δούλες στα σκλαβοπάζαρα. Η τραγικότερη αλλά παράλληλα και η ηρωικότερη στιγμή των Ψαρών που αναδείκνυε το μεγαλείο της ψυχής των αγωνιστών ήταν το ολοκαύτωμα της Μαύρης Ράχης στις 22 Ιουνίου όταν πεντακόσιοι περίπου Ψαριανοί κλείστηκαν στο φρούριο αποφασισμένοι να πέσουν πολεμώντας. Έτσι κι έγινε, αφού οι υπερασπιστές του φρουρίου με επικεφαλής τον γιο του Προέδρου της Βουλής των Ψαρών, Ανδρέα Βρατσάνο, όταν κατάλαβαν ότι δεν μπορούν να αντισταθούν άλλο ανατίναξαν την πυριτιδαποθήκη. Η θυσία και η ολοκληρωτική προσφορά τους στον αγώνα για ανεξαρτησία υμνήθηκε από τον Ανδρέα Κάλβο στην ωδή «Εις Ψαρά» και από τον εθνικό μας ποιητή Διονύσιο Σολωμό που τους αποθέωσε και τους τίμησε στο επίγραμμά του γράφοντας:
«Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη
Περπατώντας η Δόξα μονάχη
Μελετά τα λαμπρά παλικάρια
Και στην κόμη στεφάνι φορεί
Γεναμένο από λίγα χορτάρια
Που είχαν μείνει στην έρημη γη.»
Οι κάτοικοι που κατάφεραν να σωθούν κατέφυγαν στη Μονεμβασιά και μετά την απελευθέρωση στην Ερέτρια της Εύβοιας, ενώ πολλοί ήταν αυτοί που επέστρεψαν αργότερα στο νησί τους. Μέχρι το 1912 που ενσωματώθηκαν στην Ελλάδα, τα Ψαρά βρίσκονταν υπό την κατοχή της Τουρκίας. Από σύμπτωση της ζωής και της μοίρας, το αντιτορπιλικό Ιέραξ που έφτασε για την απελευθέρωσή τους διοικούνταν από τον Αντώνη Βρατσάνο, απόγονο του συνονόματού του που είχε ανατινάξει το φρούριο στη Μαύρη Ράχη το 1824.
Ο μοναδικός οικισμός του νησιού είναι χτισμένος αμφιθεατρικά γύρω από το λιμάνι. Υπάρχουν διάσπαρτες προτομές των ηρώων του λαμπρού παρελθόντος που κατάγονταν από τα Ψαρά, όπως του εθνικού ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη και του πυρπολητή Δημήτρη Παπανικολή στο λιμάνι, του Κωνσταντίνου Κανάρη στη θέση που βρισκόταν η οικία του, του Κωνσταντίνου Νικόδημου στον περίβολο του Αγίου Νικολάου, του ναυάρχου Νικόλαου Αποστόλη στην πλατεία που δημιουργήθηκε εκεί που ήταν η οικία του.
Εξαιρετικές είναι οι εκκλησίες των Ψαρών με προεξάρχοντα τον Άγιο Νικόλαο να δεσπόζει σε ένα λόφο πάνω από τον οικισμό. Εκεί προσευχήθηκε ο Κανάρης πριν ξεκινήσει για τη Χίο όπου ανατίναξε την τουρκική ναυαρχίδα. Ο ναός του Αγίου Νικολάου χτίστηκε το 1793, είναι ορθογώνιος με 51 παράθυρα και 7 πόρτες και έχει μαρμάρινες πλάκες με απεικονίσεις αετών. Από τα ιερά κειμήλια και σκεύη του σώζεται μόνο το ιερό ευαγγέλιο, καθώς όλα τα υπόλοιπα λεηλατήθηκαν κατά την καταστροφή των Ψαρών. Ο ναός ανακαινίστηκε το 1863 από τους Ψαριανούς που επέστρεψαν στο νησί. Δίπλα του βρίσκεται το ιστορικό κτίριο που στέγαζε τη Βουλή των Ψαρών.
Εξίσου εντυπωσιακά θρησκευτικά μνημεία είναι η Μεταμόρφωση του Σωτήρος που χτίστηκε πριν από το 1770 και η Μονή της Κοίμησης της Θεοτόκου που αναφέρεται ως σταυροπήγιο σε έγγραφο του Οικουμενικού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’. Η μονή καταστράφηκε το 1824 και ανασυγκροτήθηκε κατά το β’ μισό του 19ου αιώνα. Στο εσωτερικό της φυλάσσονται παλαιές εικόνες, παλαίτυπα και χειρόγραφα βιβλία, ενώ η εικόνα της Παναγίας με την υπογραφή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου που σώθηκε από μοναχούς κατά την καταστροφή του νησιού, φυλάσσεται στην εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου, γνωστή και ως Παναγία των Ψαριανών, στην Ερμούπολη της Σύρου.
Ιστορικό κτίριο είναι το Κονάκι, το Ναυτικό Επιμελητήριο που ίδρυσε το 1810 ο ναύαρχος Αποστόλης και χρησιμοποιήθηκε ως διοικητήριο κατά τη διάρκεια της τουρκικής κατοχής και ως το πρώτο δημοτικό σχολείο του νησιού μετά την απελευθέρωση το 1912.
Το ενδοξότερο σημείο των Ψαρών είναι ο ιερός βράχος της Μαύρης Ράχης με το λιτό μνημείο που θυμίζει την αυτοθυσία των αγωνιστών. Στο λόφο σώζονται τμήματα των τειχών του Παλαιόκαστρου και τα εκκλησάκια της Αγίας Άννας και του Αγίου Ιωάννη δίπλα στα οποία βρισκόταν η πυριτιδαποθήκη. Κάθε χρόνο, στο τέλος Ιουνίου, διοργανώνονται εκδηλώσεις μνήμης και τιμής του ολοκαυτώματος των Ψαρών, από τον Δήμο που ονομάζεται τιμητικά Δήμος Ηρωικής Νήσου Ψαρών.
Η ιστορία των Ψαρών ξετυλίγεται και μέσα από άλλες εκδηλώσεις που διοργανώνονται κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και περιλαμβάνουν αναβίωση εθίμων, μουσικές, θεατρικές και χορευτικές δράσεις.