Το μικρό χωριό Χουμεριάκος (ή Χουμεριάκο) είναι χτισμένο πάνω σε τρεις λόφους στους πρόποδες του βουνού Κατσόματος, σε υψόμετρο 240 μέτρων. Απέχει μόλις 3 χιλιόμετρα από τη Νεάπολη και 12 χιλιόμετρα από τον Άγιο Νικόλαο. Οι λίγοι εναπομείναντες κάτοικοί του ασχολούνται με την καλλιέργεια ελιών, αμπελιών, εσπεριδοειδών και κηπευτικών.
Η ανακάλυψη υστερομινωικής σαρκοφάγου, πήλινων αγγείων και τμημάτων χάλκινων αντικειμένων μαρτυρούν ότι η περιοχή κατοικούνταν πριν από χιλιάδες χρόνια. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας ήταν το τρίτο σε πληθυσμό χωριό της επαρχίας Μιραμπέλου με 1.061 κατοίκους και έδρα τριών νοταρίων (συμβολαιογράφων).
Μέχρι τη δεκαετία του 1950-1960 είχε 15 καφενεία, 5 τσαγκάρικα, 5 κρεοπωλεία, μπακάλικα, ραφτάδικο, σιδεράδικο. Σήμερα έχουν μείνει κάποιες παλιές ταμπέλες να θυμίζουν πως κάποτε το χωριό έσφυζε από ζωή.
Ως μνημείο αλλοτινών εποχών στέκει η Ρομάνα Πορτέλα, η εντυπωσιακή αψιδωτή θύρα που οδηγούσε σε μια βενετσιάνικη κατοικία του 16ου-17ου αιώνα. Το «παλάτσο» αυτό κρύβει και μια παλιά ιστορία που έχει διασωθεί στην παράδοση του χωριού. Λένε ότι εκεί ζούσε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο Χουρσίτ Πασάς που παντρεύτηκε με το ζόρι μια Κρητικοπούλα, τη Ροδάνθη. Εκείνη κάποιο βράδυ ξαρμάτωσε με τέχνασμα τον πασά, τον έσφαξε στον ύπνο του και έφυγε στα βουνά, όπου πήρε μέρος στους αγώνες των ανταρτών του καπετάν Καζάνη πολεμώντας τους Τούρκους. Ο θρύλος μάλιστα λέει ότι από τότε «δεν στεριώνει άντρας» στο παλιό παλάτσο.
Από τις πολλές εκκλησίες του χωριού ξεχωρίζει η Παναγία Κουμπελίνα, το κύριο κτίσμα της οποίας χρονολογείται στο τέλος του 11ου με αρχές του 12ου αιώνα, ενώ ο νάρθηκας είναι του 16ου αιώνα. Η εκκλησία είναι το μοναδικό σωζόμενο δείγμα σταυροειδούς ναού εγγεγραμμένου με τρούλο στην Ανατολική Κρήτη. Τα τυφλά διπλά αψιδώματα στους εξωτερικούς τοίχους και η εναλλαγή πελεκητών λίθων και πλίνθων στα τόξα ομοιάζουν με μνημεία της Κωνσταντινούπολης. Κάθε χρόνο στις 26 Ιουλίου γίνεται μπροστά από την εκκλησία μεγάλο πανηγύρι με παραδοσιακά εδέσματα.
Φωτό: https://cretazine.com/