Το Ηράκλειο είναι η μεγαλύτερη πόλη της Κρήτης και ένα από τα σημαντικότερα αστικά κέντρα της Ελλάδας καθώς είναι η τέταρτη πολυπληθέστερη ελληνική πόλη με περισσότερους από 177.000 κατοίκους σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2021. Αποτελεί οικονομικό, εμπορικό και επιστημονικό κέντρο του νησιού και διαθέτει το μεγαλύτερο λιμάνι της Κρήτης και αεροδρόμιο που είναι από τα μεγαλύτερα σε κίνηση στον ελληνικό χώρο. Κύριοι οικονομικοί τομείς της πόλης είναι ο τουρισμός, η γεωργία και το εμπόριο και έχει βιομηχανική περιοχή 4 χλμ. νοτιοανατολικά του κέντρου.
Η πόλη άλλαξε πολλές ονομασίες μέσα στους αιώνες. Ηράκλειον στη Μινωική και Ρωμαϊκή περίοδο, Ηράκλεια και Κάστρο για τους Βυζαντινούς, Χάνδαξ για τους Άραβες, Κάντια για τους Ενετούς και τους Ευρωπαίους είναι κάποια από αυτά που μερικές φορές χρησιμοποιούνταν παράλληλα. Η σημερινή ονομασία Ηράκλειον καθιερώθηκε ξανά τον 19ο αιώνα ως μετεξέλιξη του τοπωνύμιου Ηράκλεια που είχε επαναφέρει το 1822 ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλιεφ ή Αφεντούλη ο οποίος είχε οριστεί αρμοστής της Κρήτης κατά τη διάρκεια της επανάστασης. Το όνομα Ηράκλειο προέρχεται σύμφωνα με τον μύθο από έναν Κουρήτα, τον Ιδαίο Ηρακλή. Οι Κουρήτες ήταν δαίμονες που λατρεύοντας στην Κρήτη και μάλιστα σε αυτούς είχε αναθέσει η Ρέα να προστατέψουν τον γιο της τον Δία από τον Κρόνο. Ο Ιδαίος Ηρακλής, λοιπόν, έφυγε από τη Κρήτη και πήγε στην Ολυμπία όπου διοργάνωσε τον πρώτο αγώνα δρόμου στον κόσμο στεφανώνοντας για πρώτη φορά τον νικητή με στεφάνι αγριελιάς. Προς τιμήν του δόθηκε το όνομά του στην πόλη. Άλλη εκδοχή είναι ότι η πόλη πήρε το όνομά της από τον μυθικό ήρωα Ηρακλή που πήγε στην Κρήτη για να σκοτώσει τον άγριο ταύρο που έκανε καταστροφές σε όλο το νησί.
Η πρώτη αναφορά στην πόλη ως Ηράκλειον γίνεται από τον αρχαίο ιστορικό Στράβωνα τον 1ο αιώνα μ.Χ., ενώ ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος την αναφέρει το 79 μ.Χ. ως Heraclea.
Το Ηράκλειο ταυτίζεται με το αρχαίο Ηράκλειο, επίνειο του ανακτόρου της Κνωσού κατά την αρχαιότητα. Η Κνωσός που βρίσκεται περίπου 5 χιλιόμετρα νότια του Ηρακλείου κατοικήθηκε συνεχώς από τα τέλη της 7ης χιλιετία π.Χ. έως και τα ρωμαϊκά χρόνια. Άκμασε για 2.000 περίπου χρόνια και χαρακτηριστικά της στοιχεία την εποχή της ακμής της που ξεκίνησε γύρω στο 2000 π.Χ. ήταν η συγκέντρωση πλούτου και η ανάπτυξη αστικού βίου που αντανακλάται στα εξαιρετικά οικοδομήματα και στη σύνθετη οργάνωση της κοινωνίας της.
Απόδειξη της ύπαρξης οχυρωμένης πόλης στη θέση του σημερινού Ηρακλείου αποτελεί η ανακάλυψη επιγραφής στην περιοχή του λιμανιού που χρονολογείται στο 671 μ.Χ. και θεωρείται ότι αναφέρεται σε κάποια επιδρομή των Αράβων. Η μεσαιωνική περίοδος της πόλης ξεκινά τον 9ο μ.Χ. αιώνα με την κατάκτηση του νησιού από τους Άραβες οι οποίοι την ονόμασαν Rabdh al Khandak (Κάστρο του Χάνδακος). Οι Βυζαντινοί προσπάθησαν πολλές φορές να ελευθερώσουν την Κρήτη και το κατάφεραν τον Μάρτιο του 961 μ.Χ. με τον Νικηφόρο Φωκά. Η πόλη οχυρώθηκε με ισχυρό τείχος που σώζεται μέχρι σήμερα.
Η Ενετική περίοδος της Κρήτης ξεκίνησε τον 14ο αιώνα και διήρκεσε τεσσερισήμισι αιώνες. Αυτή ήταν μια περίοδος μεγάλης προόδου για την πόλη σε διάφορους τομείς, όπως το εμπόριο, η αρχιτεκτονική, η λογοτεχνία και οι τέχνες γενικότερα και δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι σήμερα σώζονται στο Ηράκλειο ενετικά μνημεία και οικοδομήματα όπως είναι οι Κούλες (το φρούριο στο λιμάνι), η Λότζια που φιλοξενεί το Δημαρχείο, η κρήνη του Μοροζίνι με τα λιοντάρια και άλλα.
Η πλούσια καλλιτεχνική δραστηριότητα διακόπηκε όταν οι Βενετοί αναγκάστηκαν το 1669 να παραδώσουν την πόλη στους Τούρκους οι οποίοι την πολιορκούσαν από το 1648. Οι Κρήτες επαναστάτησαν πολλές φορές ενάντια στους Οθωμανούς Τούρκους που τους καταδυνάστευαν. Το νησί ανέκτησε την αυτονομία του το 1898 όταν οι Άγγλοι ανάγκασαν τον τουρκικό στρατό να εγκαταλείψει το Ηράκλειο μετά από μια τρομερή σφαγή που έγινε στην πόλη και ενώθηκε με την Ελλάδα το 1912.
Σήμερα, το Ηράκλειο είναι μια κοσμοπολίτικη πόλη που σφύζει από ζωή και διαθέτει όλες τις σύγχρονες υποδομές. Η μακραίωνη ιστορία της αντανακλάται στα διαφόρων πολιτισμών μνημεία της που αποκαλύπτονται σε διάφορα σημεία της πόλης και συνυπάρχουν αρμονικά με τα σύγχρονα κτίσματα: μινωικά ανάκτορα, βυζαντινά χτίσματα, ενετικά δημόσια και ιδιωτικά κτίρια, οθωμανικά οικοδομήματα.
Στην είσοδο του ενετικού λιμανιού ξεχωρίζουν ο Κούλες (από το τουρκικό «su kalesi» που σημαίνει πύργος νερού) ή αλλιώς Castello a Mare (Φρούριο στη θάλασσα), το επιβλητικό φρούριο που χτίστηκε από τους Ενετούς τον 16ο αιώνα για να παρέχει προστασία από τις απειλές που προέρχονταν από τη θάλασσα. Στο παλιό λιμάνι διατηρούνται επίσης οι θολωτοί ταρσανάδες όπου ναυπηγούνταν οι γαλέρες κατά τον Μεσαίωνα. Από τους επτά προμαχώνες σώζεται ο προμαχώνας Μαρτινέγκο, όπου βρίσκεται ο τάφος του συγγραφέα Ν. Καζαντζάκη και από τις τέσσερις πύλες εισόδου σώζεται η Χανιόπορτα με το ανάγλυφο φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου και η Καινούργια Πόρτα στη νότια πλευρά.
Στο κέντρο της πόλης ξεχωρίζει η Λότζια, το εντυπωσιακό βενετσιάνικο μέγαρο με τις στοές, που χτίστηκε τον 16ο αιώνα και υπήρξε Λέσχη του Δούκα και των αξιωματούχων της Κρήτης, ενώ σήμερα στεγάζει το Δημαρχείο της πόλης. Χαρακτηριστικό του Ηρακλείου είναι οι πολλές βενετσιάνικες και τούρκικες κρήνες με πιο γνωστή την κρήνη του Μοροζίνι ή Λιοντάρια που εγκαινιάστηκε στις 25 Απριλίου 1628 στη γιορτή του προστάτη των Ενετών Αγίου Μάρκου. Το νερό έφτανε στην κρήνη μέσω του υδραγωγείου μήκους 15 χλμ.. Η δεξαμενή έχει οκτάλοβο σχήμα για να παίρνουν νερό πολλοί άνθρωποι ταυτόχρονα και διακοσμείται με ανάγλυφες παραστάσεις από την ελληνική μυθολογία και διάφορα οικόσημα των Ενετών. Πάνω από τη δεξαμενή βρίσκονται τέσσερα λιοντάρια από τα στόματα των οποίων ρέει το νερό.
Σημαντικό μνημείο της πόλης είναι η Βασιλική του Αγίου Μάρκου που αποτελεί σύμβολο τριών διαφορετικών πολιτισμών και φιλοξενεί σήμερα τη Δημοτική Πινακοθήκη του Ηρακλείου. Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στον Άγιο Μάρκο τον προστάτη της Βενετίας και στη συνέχεια οι Τούρκοι τον μετέτρεψαν σε τζαμί γκρεμίζοντας το κωδωνοστάσιο και υψώνοντας στη θέση του μιναρέ, ο οποίος γκρεμίστηκε μετά την απελευθέρωση του νησιού.
Από τους ναούς του Ηρακλείου ξεχωρίζουν ο Άγιος Τίτος που χτίστηκε το 1872 στη θέση βυζαντινού ναού, η επιβλητική Μητρόπολη του Αγίου Μηνά χτισμένη το διάστημα 1862-1895, η εκκλησία της Αγίας Αικατερίνης που λειτουργεί ως μουσείο έργων της κρητικής αναγέννησης και ο ναός του Αγίου Μάρκου του 13ου αιώνα.
Το Ηράκλειο έχει επίσης σημαντικά μουσεία, όπως το Αρχαιολογικό Μουσείο με εκθέματα που αφηγούνται την ιστορία της Κρήτης από τη Νεολιθική έως και τη Ρωμαϊκή περίοδο και φιλοξενεί μοναδικούς θησαυρούς του Μινωικού πολιτισμού, το Ιστορικό Μουσείο που προσφέρει ένα «ταξίδι» στο χρόνο από τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες μέχρι σήμερα, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας με εκθέματα από τη χλωρίδα και πανίδα της περιοχής και το Μουσείο Μάχης Κρήτης και Εθνικής Αντίστασης με κειμήλια από την ένδοξη ιστορία του τόπου κατά την περίοδο 1941-1945.
Φυσικά, ένας επισκέπτης του Ηρακλείου δεν μπορεί να παραλείψει μια περιήγηση στον αρχαιολογικό χώρο και στο μινωικό ανάκτορο της Κνωσού με τα χρωματιστά κονιάματα, τα ποικίλα δομικά υλικά και τις υπέροχες τοιχογραφίες που κοσμούν το εσωτερικό του. Το ανάκτορο της Κνωσού ήταν έδρα του βασιλιά Μίνωα, ο οποίος είχε θεοποιηθεί και θεωρούνταν γιος της Ευρώπης και του Δία, ενώ συνδέεται με δύο από τους πιο συναρπαστικούς μύθους, αυτόν του Λαβύρινθου με τον Μινώταυρου και του Δαίδαλου με τον Ίκαρο. Η Κνωσός και ο Μίνωας αναφέρονται εκτενώς σε έργα του Ομήρου, του Θουκυδίδη και πολλών ιστορικών της αρχαιότητας καθώς ο λαμπρός Μινωικός πολιτισμός κατά την περίοδο της ακμής του επηρέασε όλο τον αρχαίο κόσμο.
Φωτό: Δήμος Ηρακλείου https://www.heraklion.gr/ (φωτό 1 & 2 από τον Παύλο Καπόγλου, φωτό 3 από τον κο Παπαδάκη)