Φανάρι Ηλείας

Το Φανάρι είναι ένα μικρό αλλά ιστορικό χωριό της Ηλείας που βρίσκεται κάτω από τη σκιά του οροπεδίου της Ζακούκας. Μέσα στον οικισμό κυλάει ποτάμι που πηγάζει από τη Ζακούκα και καταλήγει στη Νέδα. Σήμερα υπάγεται στον Δήμο Ανδρίτσαινας – Κρεμαστών και αριθμεί 127 κατοίκους (απογραφή 2011), οι οποίοι ασχολούνται με αγροτικές και κυρίως κτηνοτροφικές εργασίες.

Το Φανάρι πήρε το όνομα του από τα φανάρια με τα οποία πραγματοποιούνταν παλιότερα η επικοινωνία με το Κάστρο του Κρεπακόρε. Ήταν γνωστό και ως Αρδίτσα, όνομα που οφείλεται στο υδάτινο στοιχείο του χωριού, με τις δύο ρεματιές, πολλές πηγές, υδρόμυλους και υδραγωγείο.

Στην κορυφή της Ζακούκας και σε υψόμετρο 1344 μέτρων βρισκόταν το κάστρο του Κρεπακόρε που χτίστηκε από τους Φράγκους στα τέλη του 13ου αιώνα. Στην ουσία ήταν ένας ολόκληρος μεσαιωνικός οικισμός και το κάστρο ήταν γνωστό σαν Παλιόκαστρο, Ζακούκα, Φαναριώτικο, Κάστρο της Λυνίσταινας, Κάστρο της Φιλάνθης και Κάστρο της Ωριάς.

Το Φανάρι κατά τον 14ο και 15ο αιώνα πέρασε στον έλεγχο του Δεσποτάτου του Μυστρά. Επί Τουρκοκρατίας έγινε πρωτεύουσα της επαρχίας Φαναρίου και έδρα των Τούρκων Πασάδων. Στην Β΄ Ενετοκρατία (1689-1715) το Κρεπακόρε έγινε ενετική κτήση όπως ολόκληρη η Πελοπόννησος και ίσως τότε να ενισχύθηκε η οχύρωσή του. Οι Τούρκοι το ξαναπήραν το 1715 με τέχνασμα. Τότε γεννήθηκε και ο θρύλος της Ωριάς. Σύμφωνα με αυτόν, η Ωριά ήταν μία ωραία νέα, η Φιλάνθη Κράλη, η οποία προσπαθώντας να ξεφύγει από τους Τούρκους που είχαν εισβάλει στο κάστρο μπήκε στις υπόγειες μυστικές σήραγγες που οδηγούσαν στους καταρράκτες της Νέδας όπου όμως πνίγηκε. Από το 1975 έχει τοποθετηθεί η προτομή της Φιλάνθης στην κεντρική πλατεία της Λυνίσταινας. Μετά το 1715, το κάστρο εγκαταλείφθηκε και οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν δια της βίας στην σημερινή Λυνίσταινα και στα γύρω χωριά. Η οριστική καταστροφή του κάστρου έγινε το 1774. Μετά τα Ορλωφικά, ο πληθυσμός κατέφυγε ξανά στο Κρεπακόρε για να ξεφύγει από την εκδικητική μανία των Τούρκων. Μετά από μια φονικότατη μάχη οι Τούρκοι κατέλαβαν το κάστρο και αυτήν τη φορά το κατέστρεψαν για να μην ξαναχρησιμοποιηθεί.

Το Φανάρι παρέμεινε διοικητική έδρα του Πασά και του Καδή ενώ γιγαντώθηκε ο μουσουλμανικός πληθυσμός. Υπήρχαν μάλιστα τζαμιά, χαμάμ, δικαστήριο και φυλακή. Κατά την Επανάσταση του 1821, οι Τούρκοι και ο Πασάς του Φαναρίου προσπάθησαν να καταφύγουν στο κάστρο της Τριπολιτσάς, αλλά ο Κολοκοτρώνης τους έστησε καρτέρι στα στενά του Αγίου Αθανασίου κοντά στην Καρύταινα. Στη μάχη που έγινε, στις 27 Μαρτίου 1821, ο Κολοκοτρώνης, οι Πλαπουταίοι, οι Ανδριτσάνοι και οι Έλληνες Φαναρίτες κατέσφαξαν τους Τούρκους του Φαναρίου.

Το χωριό ξεχωρίζει για το όμορφο φυσικό του περιβάλλον, καθώς έχει πολλά πλατάνια, γεφύρια, πετρόκτιστες βρύσες και πολλούς νερόμυλους.