Το Άγιο(ν) Όρος βρίσκεται στη χερσόνησο του Άθω που είναι η ανατολικότερη από τις τρεις χερσονήσους της Χαλκιδικής. Αποτελεί αυτοδιοίκητο τμήμα του Ελληνικού Κράτους και συγκαταλέγεται στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Η χερσόνησος του Αγίου Όρους κατά την προχριστιανική εποχή ονομαζόταν Ακτή ή Άθως από το ομώνυμο όρος που υπάρχει σ’ αυτή και έχει ύψος 2033 μέτρα. Το 480 π.Χ. κατά τη δεύτερη εκστρατεία των Περσών εναντίον της Ελλάδος και της Ευρώπης, ο Ξέρξης για να αποφύγει τον περίπλου του Άθω, έκοψε τη χερσόνησο Ακτή στο στενότερο μέρος της και έτσι πέρασε τα πλοία του στη νότια Ελλάδα. Οι αρχαίοι γεωγράφοι αναφέρουν την ύπαρξη δέκα πόλεων στη χερσόνησο, οι οποίες ήταν διοικητικά αυτόνομες με ιδιαίτερη Βουλή και Ταμείο. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις οι αποφάσεις της Βουλής υποβάλλονταν στην κρίση του Δήμου και ο λαός είχε τον τελευταίο λόγο.
Δεν είναι γνωστό το πότε ακριβώς διαδόθηκε ο Χριστιανισμός στον Άθω. Σύμφωνα με την παράδοση, η Παναγία έπλεε μαζί με τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή προς την Κύπρο για να επισκεφτεί τον Λάζαρο, όταν το πλοίο άρχισε να παίρνει νερά στη χερσόνησο του Άθω, και αναγκάστηκε να αγκυροβολήσει κοντά στο σημερινό μοναστήρι του Ιβήρων. Η Παρθένος περπάτησε στην ξηρά και συγκλονίστηκε από την υπέροχη και άγρια φυσική ομορφιά του βουνού, την ευλόγησε και ζήτησε από τον Υιό της να είναι ο κήπος της. Μία φωνή ακούστηκε λέγοντας: «Ας είναι αυτός ο τόπος η κληρονομιά και ο κήπος σου, ένας παράδεισος και καταφύγιο σωτηρίας για εκείνους που θέλουν να σωθούν». Από εκείνη την στιγμή το βουνό αφιερώθηκε στην Παναγία (Περιβόλι της Παναγίας) και απαγορεύτηκε η είσοδος για όλες τις άλλες γυναίκες. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος έκτισε εδώ τρεις ναούς προς τιμήν της Υπεραγίας Θεοτόκου και από τότε σιγά-σιγά άρχισαν να έρχονται και να εγκαταβιώνουν στη χερσόνησο μοναχοί, να κτίζουν μοναστήρια και να οργανώνονται σε μοναστική κοινότητα. Κατά τον 7ο, 8ο και 9ο αιώνα υπάρχει πλέον οργανωμένος μοναχισμός στον Άθω.
Ως αφετηρία του οργανωμένου κοινοβιακού βίου του Άθω θεωρείται το έτος 963, όταν ανεγέρθηκε η Μονή της Μεγίστης Λαύρας από τον όσιο Αθανάσιο. Το 972 υπογράφηκε από τον Ιωάννη Τσιμισκή και Αθωνίτες μοναχούς το πρώτο Τυπικό, που επέβαλε επίσημα τον κοινοβιακό βίο και καθόριζε τις βασικές του γραμμές. Το 1043 υπογράφτηκε από τον Κωνσταντίνο Θ’ Μονομάχο το Τυπικό που επισημοποίησε τη χρήση της ονομασίας «Άγιον Όρος» για όλη τη χερσόνησο. Κατά τους πρώτους δύο αιώνες αυτής της περιόδου ιδρύθηκαν περισσότερα από 180 μοναστήρια με πάνω από 20.000 μοναχούς.
Τον 13o αιώνα, στην περίοδο της Λατινοκρατίας, το Άγιο Όρος υπέφερε από τις φράγκικες επιδρομές και τον 14ο αιώνα από τις επιδρομές των Καταλανών πειρατών, με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα περισσότερα μοναστήρια. Με την άλωση της Θεσσαλονίκης (1430) και αργότερα της Κωνσταντινούπολης (1453) το Άγιο Όρος κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς και οι δυσβάστακτοι φόροι μαζί με τις δημεύσεις των περιουσιών από τις οθωμανικές αρχές δημιούργησαν μεγάλη οικονομική κρίση στις μονές. Προστάτες και δωρητές του Αγίου Όρους αναδείχθηκαν οι ηγεμόνες των παραδουνάβιων χωρών, οι τσάροι της Ρωσίας, καθώς και πολλοί πατριάρχες. Στην περίοδο της τουρκοκρατίας, και κυρίως το 17ο και 18ο αι., έγινε το πνευματικό κέντρο του ελληνισμού.
Το 1926, το Άγιο Όρος έγινε αυτοδιοικούμενο τμήμα του ελληνικού κράτους σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάννης (1924). Εξαρτάται από το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης και εποπτεύεται από την Ελλάδα.
Πρωτεύουσα του Αγίου Όρους είναι οι Καρυές που βρίσκονται στο κέντρο περίπου της χερσονήσου. Στις Καρυές υπάρχουν κονάκια (κελιά) τα οποία στεγάζουν τους ηγουμένους των μονών. Στο κέντρο του μικρού αυτού χωριού βρίσκεται και η περίφημη εκκλησία του Πρωτάτου ενώ στα βόρεια, το κτίριο των Συνάξεων. Ο επικεφαλής εκλέγεται από τους ηγούμενους και ονομάζεται «Πρώτος», με τον οποίο συναντούνται στο κτίριο των Συνάξεων για να συζητήσουν τα όποια ζητήματα αφορούν τη ζωή μέσα στην Ιερά Κοινότητα. Το λιμάνι, η Δάφνη, βρίσκεται περίπου 5 χιλιόμετρα από τις Καρυές.
Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 διαβιούν στο Άγιο Όρος 1.811 άτομα και λειτουργούν είκοσι συνολικά μονές. Κατά σειρά ιεραρχίας, όπως οριστικοποιήθηκε τον 18ο αιώνα είναι οι εξής: 1. Μεγίστη Λαύρα, 2. Βατοπεδίου, 3. Ιβήρων, 4. Χελανδαρίου (Σέρβικη), 5. Διονυσίου, 6. Κουτλουμουσίου, 7. Παντοκράτορος, 8. Ξηροποτάμου, 9. Ζωγράφου (Βουλγάρικη), 10. Δοχειαρίου, 11. Καρακάλλου, 12. Φιλοθέου, 13. Σίμωνος Πέτρας, 14. Αγίου Παύλου, 15. Σταυρονικήτα, 16. Ξενοφώντος, 17. Γρηγορίου, 18. Εσφιγμένου, 19. Αγίου Παντελεήμονος (Ρωσική), 20. Κωνσταμονίτου.
Οι μονές είναι οργανωμένες σε κοινόβια με επικεφαλής τον Ηγούμενο. Εκτός από τις παραπάνω κυρίαρχες μονές υπάρχουν και υποτελή σε αυτές ιδρύματα. Χωρίζονται σε σκήτες, κελλιά, καλύβες και καθίσματα, που είναι μικρά οικήματα κοντά στην κυρίαρχη μονή. Το Άγιο Όρος διοικείται από την «Ιερά Κοινότητα», ένα συμβούλιο αντιπροσώπων από τα 20 μοναστήρια με τη συμμετοχή του Ελληνικού Κράτους μέσω του αντιπροσώπου του στην πόλη των Καρυών, την πρωτεύουσα. Το εκτελεστικό όργανο της «Ιεράς Κοινότητας» είναι η τετραμελής «Ιερά Επιστασία».
Οι Ιερές Μονές του Αγίου Όρους έχουν στην κατοχή και διαχείρισή τους την πλουσιότερη συλλογή ελληνικών χειρογράφων – κωδίκων στο κόσμο (κατά προσέγγιση 15.000) από τον 4ο έως τον 19ο αιώνα. Επίσης, διαθέτουν τις περισσότερες φορητές εικόνες (υπολογίζονται σε περισσότερες από 15.000) και έχουν τη μεγαλύτερη πυκνότητα τοιχογραφημένων συνόλων στον κόσμο (υπολογίζονται σε 100.000 τ.μ.). Στους ναούς και τα σκευοφυλάκια των αγιορείτικων μονών φυλάσσεται ένας μεγάλος αριθμός έργων μικροτεχνίας των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων, φιλοτεχνημένων με υλικά άλλοτε πολυτελή (χρυσό, ασήμι, ελεφαντοστό, στεατίτη κ.ά.) και άλλοτε πιο οικονομικά (οστό, ξύλο κ.ά.) και με ποικίλες τεχνικές διακόσμου. Αξιόλογο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι συλλογές αρχετύπων και παλαιτύπων, δηλαδή βιβλία που εκδόθηκαν με την έναρξη της τυπογραφίας και μετέπειτα μέχρι τον 19ο αιώνα. Τέλος, διατηρούνται ειδικές συλλογές μαρμαρογλυπτικής, νομισμάτων, κεραμικής, λαογραφίας, γραμματοσήμων και φωτογραφιών.
Η επίσκεψη και διαμονή στο Άγιο Όρος επιτρέπεται, σύμφωνα με το Τυπικό της μοναστικής πολιτείας, μόνο στους άντρες. Οι προσκυνητές πρέπει να έχουν προγραμματίσει εγκαίρως την ακριβή ημερομηνία της επίσκεψης και να έχουν κάνει κράτηση για να λάβουν την απαιτούμενη άδεια εισόδου, το Διαμονητήριο.
Φωτό: Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, το αρχαιότερο και μεγαλύτερο μοναστήρι του Αγίου Όρους (https://www.monastiriaka.gr/iera-moni-megistis-layras-w-64360.html)